Investigating the Rumi Research Process in Afghanistan

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 54, 331 - 387, 28.06.2022

Fatima Ghyasi

https://doi.org/10.32330/nusha.1050241

Öz

The love for Maulana Jalaluddin Mohamad Balkhi and his works is woven into the fabric of the Afghan people. A spiritual love rooted in the beliefs, religious convictions and daily life of the people of this land. The purpose of this study is to discover and study the ideological roots of the Afghan people about Rumi and to record the works published by the writers and researchers of this land in the for of books, articles, translations and dissertations of undergraduate, graduated and doctoral dissertations in a systematic way. Considering the nature of the works and their time course.
The results indicate that Rumi research in Afghanistan before 1300 AH was limited to biography, description and interpretation of the spiritual Masnawi. But with the beginning of research by Khalilullah Khalili and the publication of the book (Nainama) in 1325 AH the way was opened for other Afghan scholars to research and write books and articles in a modern way. these researches have been with descriptive, descriptive-analytical, historical, comparative and practical approaches. From the published works on topics 27,08% related to Maulana’s biography, 27,78% have dealt with issues related to Masnawi and 45,14% with general and new issues. 10,7% of the sources used in these studies are domestic sources, 69,86% are Iranian sources, 1.97% are Turkish sources, 0,85% are Indian sources, 2.25% are European sources, 2.25% are Maulana’s own works and a small percentage are allocated to Tajikistan and American sources.
This indicates the influence of Afghan Maulana scholars on Iranian Maulana scholars and their translations due to geographical proximity, cultural, religious, historical and most importantly, linguistic commonalities that make Afghan scholars needless to translate and its difficulties.

Anahtar Kelimeler

Maulana Jalaluddin Mohammad Balkhi, Maulana Pajohi, Afghanistan, Masnawi Manawi.

Teşekkür

Special thanks from Mr. Adnan Kara Ismail Oðlu and Mr. Gökhan çetinkaya, for their kind support.

بررسی روند مولانا پژوهی در افغانستان

Öz

عشق به مولانا جلال الدین محمد بلخی و آثار او در تار و پود مردم افغانستان تنیده شده است. عشقی روحانی که ریشه‌ در باورها، اعتقادات مذهبی و زندگی روزمره‌ی مردمان این سرزمین دارد. هدف تحقیق حاضر کشف و بررسی ریشه‌های عقیدتی مردم افغانستان در مورد مولانا و ثبت آثار به چاپ رسیده‌ از جانب نویسندگان و پژوهشگران این سرزمین در قالب کتاب‌، مقاله، ترجمه و پایان نامه‌های دوره‌ی کارشناسی،کارشناسی ارشد و رساله‌های مقطع دکترا به شیوه‌ای نظام‌مند، با در نظرگیری نوعیت آثار و سیر زمانی آن‌هاست. نتایج حاکی از آن است که مولاناپژوهی در افغانستان پیش از سال 1300 خورشیدی منحصر به زندگینامه نویسی، شرح و تفسیر مثنوی معنوی بوده است. اما با آغاز تحقیقات از جانب استاد خلیل الله خلیلی و چاپ کتاب (نی نامه ) در سال 1325 ه‍ . ش راه برای تحقیق و تألیف کتاب و مقاله به شکل مدرن برای سایر مولاناپژوهان افغان باز شد. این پژوهش‌ها با رویکردهای توصیفی، توصیفی- تحلیلی، تاریخی، تطبیقی و مورد‌کارانه بوده‌اند. از آثار به نشر رسیده پیرامون موضوعات مرتبط با مولانا 27.08% به زندگینامه نویسی، 27.78% به موضوعات مرتبط با مثنوی و 45.14% به موضوعات عمومی و جدید پرداخته‌اند. 10.07% منابع مورد استفاده در این پژوهش‌ها، منابع داخلی، 69.86% منابع ایرانی، 1.97 فیصد منابع ترکی، 0.85% منابع هندی، 2.25% منابع اروپایی، 2.82% آثار خود مولانا و فیصدی اندکی به منابع تاجیکستانی و آمریکایی اختصاص یافته است. این موضوع بیانگر تاثیرپذیری مولاناپژوهان افغانی از مولاناپژوهان ایرانی و ترجمه‌های آنان به دلیل نزدیکی جغرافیایی، مشترکات فرهنگی، اعتقادی، تاریخی و مهم‌تر از همه زبانی است که محققین افغان را بی نیاز به ترجمه و دشواری‌های آن ساخته است

Anahtar Kelimeler

مولانا جلال الدین محمد بلخی, مولانا پژوهی, افغانستان, مثنوی معنوی

Afganistan'da Mevlânâ Araştırmaları Sürecinin İncelenmesi

Öz

Mevlâna Celâleddîn Muhammad Belhî'ye ve eserlerine olan sevgi Afgan halkının dokusuna işlemiştir. Bu toprakların insanlarının inanışlarına, dini itikatlarına ve günlük yaşamına kök salan manevi bir aşktır. Bu çalışmanın amacı, Afgan halkının Rumî hakkındaki düşüncelerinin kökenlerini keşfetmek, incelemek ve bu toprakların yazarları ve araştırmacıları tarafından kitap, makale, çeviri, lisans, yüksek lisans ve doktora tezlerini düzenli şekilde eserlerin türlerine ve tarihlerine göre tespit etmektir.
Sonuçlar, Mevlâna araştırmalarının Afganistan’da 1300hş.'den önce biyografi ve Mesnevî şerhleriyle sınırlı olduğunu göstermektedir. Ancak Profesör Halilullah Halili tarafından araştırmaların başlatılması ve 1325hş.’de Neynâme kitabının yayınlanmasıyla diğer Afgan bilim adamlarının modern bir şekilde araştırma yapmalarının ve kitap ve makaleler yazmalarının yolu açıldı.
Bu araştırmalar betimsel, betimsel-analitik, tarihsel, karşılaştırmalı ve uygulamalı yaklaşımlarla yapılmıştır. Mevlâna ile ilgili konularda yayınlanan eserlerin %27,08'i biyografi, %27,78'i Mesnevi ile ilgili konuları ve %45,14'ü genel ve yeni konuları ele almıştır. Bu araştırmada kullanılan kaynakların %10,7'u yerli kaynaklar, %69,86'sı İran kaynakları, %1,97'sı Türk kaynakları, %0,85'u Hint kaynakları, %2,25'i Avrupa kaynakları, %2,82'si Mevlâna’nın eserleri olup, küçük bir yüzdesi Tacik ve Amerikan kaynaklarına aittir.
Bu, Afgan araştırmacılarının; coğrafi yakınlık, kültürel, dini, tarihi ve en önemlisi Afgan araştırmacılarının tercümeye ve bu tür güçlükleri gereksiz kılan dilsel ortaklıkları nedeniyle İranlı Mevlâna araştırmacılarından ve çevirilerinden etkilendiğini ortaya koymaktadır

Anahtar Kelimeler

Mevlâna Celâleddîn Muhammad Belhî, Mevlâna Araştırmaları, Afganistan, Mesnevî.

Kaynakça

• A’zâmî, Seyyîd Ömer (1386), “Mesûliyyet- İnsân der Endîşe-i Mevlâna”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Âbid, Abdulcebbâr (1397), Aʿkl ve Endîşe ez Nezer-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-i Muselsel 137-138, ss. 120-134.
• Ahmedî Bulendî, Seyyid Haydar (1396), “Sulh ez Didgâh-i Mevlânâ” Mecelle-i İlmî-i Pejuheş-i Danişgâh-i Râh-i Saâdet-i Mezâr-i Şerîf, Şumâre-i 2, Cûzâ, ss. 5-14.
• Ahmedî, Osmân, Efsâne-i Mesnevî (nekdi ber irfân ve endîşehâ-i irfân-i Mevlânâ), İntişarât-i Seyyid, Kâbil
• Ahmedî, Rûveydâ (1394), “Te’sîr-i Mevlânâ ber Huner ve Endîşe-i İkbâl” Mecelle-i Horâsân, devr-i sevvom, delû-hût, Şumâre-i Muselsel 125, ss. 185-197.
• Aḫter, Muhammed Selîm, (1391), Mevlevî der Râh-i Senâî (custârî der Te’sir-i Mevlânâ ez Şaḫsiyyet ve Şi’r ve Endîşe-i Ḥekîm Senâî-yi Ġaznevî) , Çâp-i Devvum, Encumen-i Edebî ve Ferhengî-i Senâî-yi Ġaznevî, İntişârât-i Ḫorâsân, Kâbil.
• Ârzû, Abdulġafûr (1397), “Şûkrân-i İnfisâl be ittisâl-i Şekerin” Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-i Silsile 137-138, ss. 38-39.
• Ârzû, Abdulḳâdir (1386), Okyânûs-ı Iʿşḳ, (Tiyâtr-i Guşehâ-i Zindegî-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî), Matbaʿa-i Tebâ’at-i ve Sanʿat-i Âhmed, Kâbil.
• Behîr, Muhammed Râzıḳ (1384), “Te’sir-i Zebân-i Tasavvuf der Zebân-i Âʿdî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 4, Mîzân - Aḳreb, Şomâre-i Silsile 63, ss. 137-145.
• Berzîn Mihr, Abdulġanî (1384), Beyâyîd ez Mevlânâ Beyâmûzîm, Encumen-i Neşrâtî-i Daniş, Pâkistân(Pîşâvûr)
• Cur’et, Muhammed Resûl (1360), “Diyâlektîk ve İnʿikâs Ân der Mesnevî”, Ḳısmet-i Evvel, Mecelle-i Huner, Ḳûs-Ciddî, Sâl-i Çehârum, ss. 37-44. Ḳısmet-i devvum-i in meḳâle der destresi nigârende ḳerâr negrift.
• Cur’et, Muhammed Resûl, “Behsî ber Gusterde-i Cihânbinî-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belhî”, Ḳısmet-i Evvel, Mecelle-i İʿrfân, Şumâre-i 3-4, Cûzâ-Seritân, ss. 101-115.
• Cur’et, Muhammed Resûl, “Behsî ber Gusterde-i Cihânbinî-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî”, Ḳısmet-i Devvum, ss. 120-138, Nâm-i Mecelle-i Nâşir-i in Ḳısmet ez meḳâle-i nâmaʿlûm est.
• Çerḫî-i Ġaznevî, Behâyî-i Cân (1353), Rûdbâr-i Nay, Şerh-i Mesnevî-i Şerîf, Mektebe-i Benûriyye , Ketta, Pâkistan.
• Ekber, İsmâîl (1386), “ Perveriş-i Ma’nevî-i İnsân der Mesnevî”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Enverî, Serverî - Surûrî (?), “Endîşehâ-i Cavidâne-i Mevlevî” (Nây) Feslnâme-i Kânûn-i Dûstdârân-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belhî, ss. 28-34.
• Esed (1369), “Ma’nâ-i Sembûlik der Eş’âr-i Mevlevî”, (Nây) Feslnâme-i Kânûn-i Dûstdârân-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belhî, ss. 62- 67.
• Fâyiz, Şerîf (1386), “Mevlânâ İnsân-i Kâmil ve Şâʿir-i Peyâmbergûne”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Fazl, Fazlulhaḳ (1397), Mevlânâ Şinâsî, Çâp-i Evvel, İntişârât-i Seyyid, Kâbil.
• Feḳhî, Fazlulrahman (1386), “Edyân ez Dîdgâh-i Mevlânâ”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Fikret, Muhammed Âsıf (1392), Lehce-i Belḫ ve Deryâft-i Bihter-i Suḫen-i Mevlânâ, İntişârat-i İʿrfân, İrân (Tehrân)
• Gulzâd, Muhammed Âsıf (1382), “Şems-i Tebrîzî Âmil-i Tekamul-i Fikrî-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 3, Mîzân-Ḳûs, Şumâre-i Muselsel 52, ss. 60-79.
• Gulzâd, Muhammed Âsıf (1383), “Eserguzârî-i Mevlânâ ve Şems ber Yekdîger”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Esed-Sunbule, Şumâre-i Muselsel 116, ss. 114-134.
• Gulzâd, Muhammed Âsıf (1385), “Berdâşthâ-yi İḳbâl-i Lâhorî ez Nigerişhây-yi Mevlânâ-i Belḫ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 6, Şumâre-i Muselsel 71, ss. 39-48.
• Gulzâd, Muhammed Âsıf (1389), “ Mevlânâ Murşidân ve Ḫulefâyeş, İntişârât-i Seyyid, Kâbil.
• Gulzâd, Muhammed Âsıf (1391), “ Muvafıḳân-İ Semâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Mîzân-Aḳreb, Şumâre-i Muselsel 105, ss.84-100.
• Gulzâd, Muhammed Âsıf (1395), “Mevlevî ve Semâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Şumâre-i Muselsel 126, ss. 11-24.
• Gulzâd, Muhammed Âsıf (1395), “Râbıta-i Mevlevî-Şems bâ Mûsîḳî ve Semâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳûs-Hût, Şumâre-i Muselsel 130-131, ss.20-31.
• Gulzâd, Muhammed Âsıf, “Zemân ve Mekân-i Semâ-i Mevlevî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Mîzân- Aḳreb, Şumâre-i Muselsel 129, ss. 20-25.
• Ġûryânî, Ahmed Şâh (1395), “İlel ve Mebâni Kisretgerâyî der Endîşe ve İʿrfânî-i Mevlânâ”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Habîbî, Sâliha (1397), “Bâztâb-i Umîd ve Ḫûşbînî der Eş’âr-i Mevlânâ” Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-i Silsile 137-138, ss. 107-119.
• Hâfid, Ḫalîlullah (1386), Mevlânâ-i Belḫî, Çâp-i Evvel, Matbaʿa-i Meslek-i Afġân Câdde-i Te’minî, Kâbil.
• Hakîmî, Mutiʿullah (1393), Sîmâ-yi Siyâsî ve Rûhânî-i Umr-i Fâruḳ (r.a) der Mesnevî-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Esed - Sunbule, Şumâre-i Silsile 116, ss. 166-174.
• Ḫalîlî, Ḫalîlullah (1325) Naynâme, Encumen-i Târîḫ ve Edeb-i Afġânistân, Kâbil.
• Ḫalîlî, Ḫalîlullah (1346), ez Belḫ ta Ḳûnye Matbaʿa-i Duvletî, Kâbil.
• Ḫalîlî, Ḫalîlullah (1356) “Dervişân-i Çerḫân, Tercüme-i Aʿlî Şerîf, Muessese-i İntişârât-i Beyhaḳî, Kâbil.
• Hâris, Esedullah (1394), Ânsû-yi Şehr-i Heftum-i Iʿşk,Matbaʿa-i Sûretger, Belḫ.
• Hâris, Esedullah (1395), Darbu’l Mesel der Mesnevî-i Maʿnevî, Çâpḫâne-i Sûretger, Belḫ.
• Haydarî Vucûdî (1390), Nûrun Ala Nûr der Mesnevî, Kâbil.
• Haydarî Vucûdî, Ġulâm Haydar (1369), “Niyâz Rûzgâr-i Mâ be Ḫudâvendigâr-i Belḫ”, Feslnâme-i Kânûn-i Dûstdârân-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî, ss.29-36.
• Haydarî Vucûdî, Ġulâm Haydar (1386), Muhabbet-i Mevlânâ ba Merdum”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Ḫıdmetgâr, Abdullah Biḫtânî (1383), “Nukte-i der Mûrid-i Âġâz-i Mesnevî-i Maʿnevî”, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 2, Cûzâ - Seritân, Şumâre-i Muselsel 55, ss. 26-31.
• Hunerperver, Fehîm, Guzîdehâ-yi ez Mesnevî-i Mevlevî-i Belḫî.
• İblâġ, İnâyetullah (1362), Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî, Miyân-i Sûfîye ve Ulemâ-i Kelâm, Çâp-i evvel, Kâbil.
• Kebîrî, Ahmed Me’ruf (1393), Gülşen-i Tevhîd, (Şerh-i Mufredât-i Mesnevî), İntişârât-i Risâlet, Herât.
• Kehdûyî, Muhammed Kâzım (1383), “Nigâhî be Bâzergân ve Tûtî der Mesnevî-i Maʿnevî, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 5, Ḳûs-Ciddi, Şumâre-i Muselsel 58, ss. 27-36.
• Kehdûyî, Muhammed Kâzım (1384), Selâheddîn Zerkûb der Kullîyât-İ Şems”, Dev-i Sevvum, Şûmare-i 5, Ḳûs-Ciddi, Şumâre-i Muselsel 64, ss. 24-36.
• Ḳevîm, Abdulkayyûm (1381), “Peyvend-i Maʿnevî-i Şems ve Mevlevî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Dûre-i Sevvum, Şumâre-i 3, Şumâre-i Muselsel 48, ss. 1-8.
• Ḳevîm, Abdulkayyûm (1384), Mesnevî-i Mevlânâ ve Te’sir-i an der Ġenâmendi İʿrfân-i İslâmî”, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 6, Delv-Hût, Şumâre-i Muselsel 65, ss. 1-14.
• Ḳevîm, Abdulkayyûm (1397), “Heḳayîḳî Derbâre-i Mevlânâ ve Mesnevî ve Maʿnevî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳûs-Hût, Şumâre-i Muselsel 137-138, ss. 6-13.
• Kûhdâmenî, Bîreng (1360), “Serguzeşt-i Şems bâ Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Sâl-i Evvel, Şumâre-i Devvum, Cıddi- Hût, ss. 189-200.
• Kuhzâd, Ahmed Alî, Guldeste-i Iʿşḳ, Guzîde-i ez Eş’âr-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî, be Munasebet-i İhtifâl-i Heftsedumîn Sâl-i Vefât Mevlânâ. Muḳadedime: (1331). Kâbil.
• Ma’rûf Kebîrî, Ahmed (1393), Gulşen-i Tevhîd, İntişârat-i Risâlet, Herât.
• Mehcûr, Abdulazîz (1386), “Sulh ez Nezer-i Mevlânâ”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Mubeşşir, Abdulnâsır (1398), Fenni Tekrâr der Ġazeliyyât-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Rubʿ-u Evvel ve Devvum, Şumâre-i Muselsel 139-140, ss.140-159.
• Mumtaz Letif, Ḫatire (1396), “Peyvend-i Maʿnevî-i Şems ve Mevlevî”, Mecelle-i İlmî-i Dânişgâh-i Mevlânâ Mezâr-i Şerîf”, Şumâre-i 1, Sâl-i Evvel, Ḳûs, ss. 11-19.
• Munis, Muhammed Metîn (1385), Eserpezîri İḳbâl ez Mevlânâ-i Belḫî, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 6, Delv-Hût, Şumâre-i Muselsel 71, ss. 160-176.
• Munis, Muhammed Metîn (1386), “Tariḳe-i Mevlevîyye”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Esed-Sunbule, Şumâre-i Muselsel 74, ss. 127-147.
• Muslih, Şâh Muhammed (1385) “ Feşorde-i Zendegînâme-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 5, Ḳûs-Ciddi, Şumâre-i Muselsel 70, ss. 97-121.
• Muslih, Şâh Muhammed (1386), “Berḫî ez Ḫesâyîl-i İnsânî ve Şemâyîl-i Nîkûyi-i Mevlânâ”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Nâdîrî, Pertu (1389), “Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî ez Belḫ tâ Ḳûnye, Çâp-i Devvum, Bungâh-i İntişârât ve Matbaʿa-i Meyvend, Kâbil.
• Nazmî, Abdulletîf (2011), “Mesnevî-i Maʿnevî; Zalle ya Ḳur’ânî be Zebân-i Farsî-i Derî”, Keşver-i Âlmân. Ne’manî, Şeblî, Sevâneh-i Mevlevî, Tercume-i: Hâfız Rabie-yi Belḫî.
• Nesîmi Pârvârî, Mevlevî Muhammed Ömer (1364), “Hayât’ul Me’anî”, Hall-i Muşkilât-i Mesnevî-i Maʿnevî ma’a Muḫemmesât.
• Nevîsende-i Nâma’lûm Est, (1196), Ḫûrşîdî, Şerh-i Gülşen-İ Tevhîd.
• Nîksîr, Abdulġanî (1386), “ İnsân der Şi’r Mevlânâ-i Belḫ ve İḳbâl-i Lâhorî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Ḳûs-Hût, Şumâre-i Muselsel 76-77, ss. 47-57.
• Nizâmi, Burhâneddîn (1397), “ Bâztâb-i Dâstânhâ-yi Hulefâ-yi Râşidîn der Mesnevî-i Maʿnevî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳûs-Hût, Şumâre-i Muselsel 137-138, ss. 76-106.
• Pûlâdiyan, Şebgîr (1369), “Âftâb der Ḳûnye” (Nây) Feslnâme-i Kânûn-i Dûstdârân-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belhî, ss. 81-84.
• Rahîmî, Nilâb (1386), “Nigâhî ve Râbıta-i Şems ve Mevlânâ”, Ḳısmet-i Evvel, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Esed-Sunbule, Şumâre-i Silsile 74, ss. 148-158.
• Rahîmî, Nilâb (1386), “Nigâhî ve Râbıta-i Şems ve Mevlânâ”, Ḳısmet-i Devvum, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Esed-Sunbule, Şumâre-i Silsile 75, ss. 124-135.
• Râstgâr, Seyyid Aʿlîşîr (1397), “Peyâm-i Mevlânâ berâyî İnsân-ı Muʿâsır”, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-i Muselsel 137-138, ss. 67-75.
• Râşid, Abdulbârî (1385), “ Insân der Felsefe-i Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî” Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 6, Delv-Hût, Şumâre-i Silsile-i 71, ss. 1-9.
• Refîʿi, Habîbullah (1386), “Sılver-i Sûh Kâle ver Endî di Mesnevî di Etyâ Nesḫû Leh Menhî Tehiyye Şuyî İntiḳâd-i Metn”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Refîʿi, Semîʿ (1391), “Revân Şinâsî-i Mesnevî-i Maʿnevî”, Neşriyye-i Armaġân-i Millî, 6 Ciddî, Şumâre-i 104.
• Refîḳî, Ahmed Şâh (1395), “İnsan-ı Kâmil ez Dîdgâh-İ İʿrfânî-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Haml - Sûr, Şumâre-i Silsile-i 126, ss. 186-196.
• Restgâr, Aʿlî Şîr (1393), “Remz Şinasî-i İʿrfânî-i Firaḳ ve Vasl der Hıkâyet (Ney)”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Cûzâ Seritân, Şumâre-i Silsile 115, ss.114-126.
• Revânperver, Abdulbasîr (1397), “Te’sir-i Hikmet-i Meşayî der Endîşe-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-i Muselsel 137-138, ss. 135-149.
• Rûstâyâr, Seyyid Aʿlîşâh (1381), “Ser Âġaz-i Mesnevî-i Maʿnevî-i Mevlânâ, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 1, Muselsel 46, ss. 57-71.
• Rûstâyâr, Seyyid Aʿlîşâh (1381), “Tekâmul-i Vucûd ve Teceddud-i İmsâl ez Didgâh-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 4, Cıddi - Hût, ss. 63-76.
• Rûstâyâr, Seyyid Aʿlîşâh (1382),” Neḳş-i Hekîm Senaî der Âferîneş-i Mesnevî-i Maʿnevî, Ḳısmet-i Evvel, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 3, Mîzân-Ḳus, Şumâre-i Muselsel 52, ss. 80-97.
• Rûstâyâr, Seyyid Aʿlîşâh (1384), “Nigerişî be Bâzdîdhâ-i Mevlânâ ve Şems”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 5, Ḳus-Ciddi, Şumâre-i Muselsel 64, ss. 78-92.
• Rûstâyâr, Seyyid Aʿlîşâh (1392), Hadiḳe ve Mesnevî Nigerişî Muḳayisî ber Hadiḳe-i Senâî ve Mesnevî-i Mevlânâ, Âkâdemî-i Uʿlum-i Afġânistân, Merkez-i Zebânhâ ve Edebiyât, Instıtut-i Zebân ve Edebiyât-i Derî.
• Rûstâyâr, Seyyid Aʿlîşâh (1397), Zemînehâ-î Tecellî-i Iʿşḳ der İʿrfân-İ Mevlânâ, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-İ Muselsel 137-138, ss. 14-25.
• Ruyîn, Râziḳ (1395), “Mevlevî Şinasî der Afġânistân, Turkiye ve İrân”, Humâyiş-İ Beynelmilelî-i Ḫudâvendgâr-i Belḫ, Vilâyet-i Belḫ.
• Salâhî, Muhammed Nebî (1386), “de Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belḫî-i İslâmî Peyġam”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Şerîf, Şerîfullah (1385), “Tercume-i Mesnevî ve Maʿnevî be Zebânhâ-yi Muhtelif”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 6, Delv-Hût, Şumâre-i Muselsel 71, ss. 65-74.
• Şerîf, Şerîfullah (1397), “Berḫî Vîjegîhâ-yi Zebânî-i Kelâm-i Celâleddîn Muhammed-i Belḫî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-i Muselsel 137-138, ss.26-37.
• Şerîfî, Muhammed Fâzıl (1386), Câygâh-ı Zen der Efkâr-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Ḳus-Hût, Şumâre-i Muselsel 76-77., ss. 102-108.
• Şerîfî, Muhammed Fâzıl (1396), “Nevâ-yi Bidârgerî der ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Rubʿ-u Sevvum ve Çehârum, Şumâre-i Muselsel 133-134,ss. 38-55.
• Şerîfî, Muhammed Fâzıl (1397), Muvkiyyethâ-yi Şeklgîrî-i Pârâdûks der Mesnevî, Mecelle-i Ḫorâsân, Ḳus-Hût, Şumâre-i Muselsel 137-138, ss. 50-66.
• Şucâʿi, Seyyid İshâḳ (1390), Te’sîr-i Ḳur’ân der Muhtevâ ve Sâhtâr-i Mesnevî-i Maʿnevî, Muesssese-i Bustân Kitâb, İrân (Ḳum)
• Şuʿûr, Esedullah (1392), “Âḳıbet-i Şems der Rivâyât-i Şifâhî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Mîzân-Aḳreb, Şumare-i Muselsel-i 111, ss. 49-63.
• Tenvîr, Muhammed Halîm (1386), der Mesir-i Ubûdiyyet, Riyâset-i Ferheng ve Edeb, Kitâbfurûşî-i Feysel, Kâbil. Tîmûrî, Mehbûbe (1367), ‘Nigâhî be Endîşehâ-i Terbîyyetî Mevlânâ Celâleddîn Muhammed-i Belhî” Mecelle-i Ḫorâsân, Sâl-i Heştum, Şumâre-i 1, Şumâre-i Silsile 39, ss. 84-111.
• Vâsıf Baḫterî, (1352-1358), “Nerdbân-i Âsmân” Encumen-i Nevîsendegân-i Afġânistân, Matbaʿa-İ Devletî, Kâbil.
• Vâsıf Baḫterî, Muhammed Şâh (1360), “Do Ferzâne-yi hem Rûzgâr - Do Bîneş-i Hemgûn-İ Sa’dî ve Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Şumâre-i 2, Sâl-i Evvel, Haml-Cûzâ, Şumâre-i Muselsel 5, ss. 1-18.
• Vefâ Semender, Muhammed Enver (1386), “Mevlânâ, Şems Âv Di Rûh-i Sefer” Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Kumisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Yarḳîn Eyâz, Muhammed Halîm (1386), “Nemad-i Fezâyîl-i İnsânî”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Yemîn, Muhammed Huseyîn (1384), Feşorde-i ez Nukât-i Zebânî-i Mevlânâ der Dîvân-ı Kebîr ve Mesnevî-i Maʿnevî”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 2, Cûzâ-Seritân, Şumâre-i Muselsel 61, ss. 1-8.
• Yemîn, Muhammed Huseyîn (1385), “Şems-i Râzî yâ Şems-i Tebrîzî Dîdgâhî Seturg ez Muhammed Alî Mûhid, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 5, Ḳûs-Ciddi, Şumâre-i Muselsel 70, ss. 1-7.
• Yemîn, Muhammed Huseyîn (1386), “Me’âni-yi İʿrfânî der Dîvân-ı Kebîr-i Mevlânâ”, Mecelle-i Ḫorâsân, Devr-i Sevvum, Şumâre-i 1, Haml-Sûr, Şumâre-i Muselsel 66, ss. 4-10.
• Zerîf, Meryem (1386), “Mehebbet be İnsân der Âsâr-i Mevlânâ”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Zıyâ, Esedullah (1383), “Nemûnehâyî ez Revânşinâsî-i Eb’âd-i Şeḫsiyyet der Mesnevî-i Mevlânâ, Mecelle-i İlmî-i Dânişgâh-i Belḫ, Şumâre-i 3-4, Mîzan-Hût, ss. 125-136.
• Zıyâ, Esedullah (1386), “Huzûr-i Eḳvâm der Mesnevî-i Maʿnevî-i Mevlânâ”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Peyâm-i Mevlânâ berâyî İmrûzîyân, Merkez-i Te’âvun-i Afġânistân (Metâ)
• Zıyâ, Esedullah (1386), “Te’emmul-i Revân Şinâsâne ber Hikâye-i Pâdişâh ve Kenîzek ve Zerger der Mesnevî-i Mevlânâ”, Mecelle-i İlmî-i Dânişgâh-i Belḫ, Vîje-i Sâl-i Mevlânâ, ss. 97-111.
• Zıyâ, Esedullah (1386), “Yek Rengî Renghâ der Mesnevî-i Maʿnevî”, Mecmûʿa-i Maḳâlât-i Seminâr-i Câygâh-i Keramet-i İnsânî der Âsâr-i Mevlânâ, Encumen-i Ḳalembedestân-i Afġânistân ve Komisyûn-i Huḳuḳ-i Beşer.
• Zıyâ, Esedullah (1395), Cilvehâ-i Revân Şinâhtî der Mesnevî-i Maʿnevî”, Humâyiş-i Beynelmilel-i Ḫudâvendgâr-i Belḫ, Vilâyet-i Belḫ.