HÂLİS İBRÂHÎM EFENDİ VE MECMAʻU’L-EMSÂL’İ

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 54, 187 - 226, 28.06.2022

Şerife Yerdemir

https://doi.org/10.32330/nusha.1087235

Öz

Anadolu sahasında Arapça ve Farsçayı Türklere daha kolay öğretebilmek amacıyla pekçok sözlük yazılmıştır. Bu ilk sözlükler Arapça-Farsça hazırlanmış olup çoğunlukla manzum tarzdadır. Ancak Farsçanın öğretiminde Arapça-Farsça sözlüklerin yetersiz kaldığı görülmüş ve Türkçe karşılıkların verildiği Farsça-Türkçe sözlüklere ihtiyaç duyulmuştur. 15. yüzyılın başlarından itibaren Farsça-Türkçe sözlük yazımı artarak devam etmiştir. 15. ve 16. yüzyıllarda yazılan kapsamlı sözlüklerde kelimelerin anlamları Farsça beyitlerle örneklendirilmiştir. 16. yüzyılın ikinci yarısı ile 17. yüzyıl ve sonraki dönemlerde hazırlanan mensur sözlükler, 15. ve 16. yüzyıllarda oluşturulan sözlükleri özetleme ve derleme yoluyla yazılmıştır. Bu dönemde yazılan pek çok sözlükte Farsça gramerine, edebî ve aruz gibi konulara dair bilgiler bulunmaktadır. Bununla birlikte Farsça kelimelerin okunuşlarının verildiği, sözcüklerin yaygın kullanılan anlamlarının yanısıra bunların Türkçe karşılıklarını veren mazmun, kinaye ve mecaz türündeki kelimeleri açıklayan Farsçadan Türkçeye kapsamlı mensur sözlükler de yazılmıştır. Bu tür sözlüklerde Farsça atasözleri, hikmetli sözler, deyimler ve nadir kullanılan Farsça kelimelerin izahları yapılmış ve bunlar Farsça beyitlerle örneklendirilmiştir.
Bahsedilen Farsçadan Türkçeye deyim, atasözü ve mazmunlardan meydana gelen zengin bir içeriğe sahip sözlüklerden biri de Mecmaʻu’l-Emsâl isimli sözlüktür. Mecmaʻu’l-Emsâl 1764 yılında Belgrad civarındaki Pasarofça bölgesinden Farsça ve Arapça bilen müderrislerden Hâlis İbrâhîm Efendi tarafından derlenmiştir. 18. yüzyılda mensur tarzda yazılmış ve içerisinde yer yer Arapça ifade, ibare ve açıklamaların da yer aldığı kapsamlı ve aynı zamanda örnekli derleme sözlüklerinden biri olan Mecma‘u’l-Emsâl’de 10.101 deyim, atasözü, mazmun ve kinaye türündeki kelimenin karşılığı verilmiş ve bazı maddeler için çoğunluğu Fars şairi olmak üzere pekçok şairin şiirlerinden örnekler verilmiştir. Bu bağlamda sözlük içinde beyit, mısra, rubai ve kıta başlıklı 2510 şahid beyit bulunmaktadır.
Çalışmada Hâlis İbrâhîm Efendi’nin Mecmaʻu’l-Emsâl’i derlerken izlemiş olduğu yöntem üzerinden onun sözlükçülük anlayışı tespit edilmeye çalışılmış ve Mecmaʻu’l-Emsâl’in yapı ve muhteva yönünden taşıdığı özellikler üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hâlis İbrâhîm Efendi, Mecma'u'l-Emsâl, Farsça Türkçe Deyim Sözlükleri

Teşekkür

Sayın editör, teşekkür ederim. İyi çalışmalar.

Khalis Ibrahım Afandi and His Work Majma al Amsal

Öz

Many dictionaries have been written in order to teach Arabic and Persian to Turks more easily in the Anatolian field. These first dictionaries were prepared in Arabic-Persian and mostly in verse. However, it has been seen that Arabic-Persian dictionaries are insufficient in teaching Persian and there is a need for Persian-Turkish dictionaries with Turkish equivalents. From the beginning of the 15th century, Persian-Turkish dictionary writing continued increasingly. The meanings of words in the comprehensive dictionaries written in the 15th and 16th centuries are exemplified by Persian couplets. Prose dictionaries prepared in the second half of the 16th century and the 17th century and later were written by summarizing and compiling dictionaries written in the 15th and 16th centuries. Many dictionaries written in this period contain information on Persian grammar, literary and prosody. In addition to this, comprehensive prose dictionaries from Persian to Turkish were also written, giving the pronunciation of Persian words, the commonly used meanings of the words, as well as explaining the words in poetic theme, trope and metaphor giving their Turkish equivalents. In such dictionaries, Persian proverbs, wise words, idioms and rarely used Persian words are explained and these are exemplified with Persian couplets.
One of the dictionaries from aforemetioned with a rich content, consisting of idioms, proverbs and poetic theme from Persian to Turkish, is the dictionary named Majma al Amsal. In Majma al Amsal, which is one of the most comprehensive compilation dictionaries, which was written in prose style in the 18th century and includes Arabic expressions, phrases and explanations from time to time, 10.101 idioms, proverbs, metaphors and allusions are given and for some articles examples are given from the poems of many Persian poets. In this context, there are 2510 witness couplets titled couplet, verse, rubai and stanza in the dictionary. Majma al Amsal was compiled in 1764 by Khalis Ibrahim Afandi, one of the professors who knew Persian and Arabic from the Pasarofca region around Belgrade.
In the study, the lexicography understanding of Khalis Ibrahim Afandi was tried to be determined through the method he followed while compiling Majma al Amsal and the features of Majma al Amsal in terms of structure and content were emphasized.

Anahtar Kelimeler

Persian-Turkish Idiom Dictionaries, Khalis Ibrahim Afandi, Majma al Amsal.

Kaynakça

• Bağdatlı İsmail Paşa (1947). Keşf-El-Zunûn Zeyli Îżâḥ al-Maknûn fī al-Z̠ayli ʻAlâ Kaşf al- Z̠unûn ʻAn Asâmî al-Kutubi va’l-Funûn (Bilge, Kilisli Rıfat, Tsh.). (Cilt 2). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmanlı Müellifleri I-II-III. Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• Ebu’l-Abbas Ahmed (1970). Vefayâtu’l-Aʻyân (Cilt 3). Beyrut: İslamkutub. el-ʻUbeydî, Muḥammed b. ʻAbdu’r-Raḥmân b. ʻAbdu’l-Mecîd (2001). et-Tez̠kiretu’s- Saʻdiyye fî-Eşʻâri’l-ʻArebiyye (el-Cubūrī, ʻAbdullāh, Haz.). Lübnan: Dâru’l- Kutubi’l-ʻİlmiyye.
• el-Hâşimî, es-Seyyid Aḥmed b. İbrâhîm b. Muṣṭafâ (1990). es-Siḥru’l-Ḥalâl fī’l-Ḥikem ve’l-Ems̠âl. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye.
• Elfekî, U. (2010). el-Mefâtihu Zehebiyetu li’l-Mu‘âmelâti’l-Misâliyeti. Kahire: Mektebu’l-Anjiluli’l-Mısriyye.
• Erdem, S. (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Ẓurafâ’sı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• ______, (2004). H̬âliṣ. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (Cilt 4, s. 371). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. eş-Şâfiʻî, ʻAbdullâh Muḥammed b. İdrîs (2015). Dîvânu’ş-Şâfiʻî (H̬afâcî, Muḥammed, Haz.). Kahire: Mektebetu’l-Külliyâti’l-Ezhariyye.
• Hâlis İbrâhîm-i Pozorofçevî (1764). Mecmaʻu’l-Ems̠âl. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, Rıza Paşa Koleksiyonu. 1641, 442 vr.
• ________, İbrâhîm-i Ungurûsî (1766). Hediyetü’ş-Şuʻurâ. İzmir Millî Kütüphanesi 1601, 83 vr.
• _________, (1776). Mecmaʻu’l-Ems̠âl. Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eserler Kütüphanesi, Emanet Hazinesi Kitaplığı, 2027, 278 vr.
• ________, (1769). Mecmaʻu’l-Ems̠âl. Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, Yazma Eserler, 3021, 334 vr.
• ________, İbrâhîm el-Ungurûsî (1771) Mecmaʻu’l-Ems̠âl. Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi 5550, 409 vr.
• ________, (1775). Mecmaʻu’l-Ems̠âl. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Esad Efendi 3208, 420 vr.
• ________, (1780). Mecmaʻu’l-Ems̠âl. Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmaları, Emanet Hazinesi Kitaplığı, 2028, 423 vr.
• ________, (1794). Mecmaʻu’l-Ems̠âl. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 3323, 403 vr.
• ________, (1891). Mecmaʻu’l-Ems̠âl. Ragıp Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 341 vr. İpekten, H., İsen, M., Toparlı, R., Okçu, N., & Karabey, T. (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• İsmaʻîl Ḥaḳḳı Bursevî (1971). Rûhu’l-Beyân fî-Tefsîri’l-Ḳur’an. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l- İlmiyye.
• Karataş, M. & Kaya, S. & Baş, Y. (2008). İdrîs-i Bitlisî Heşt Behişt (Cilt 1). Ankara: Betav Yayınları.
• Kātibī-i Turşīzī, Muḥammed b. ʻAbdullāh (1785). Dîvân-ı Kâtibî-i Turşîzî, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, F1552, 424 vr.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ Divânı. Ankara: MEB Yayınları.
• Kesik, B. (2014a). Hâlis, İbrahim Efendi. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Cilt 4, 51). İstanbul: Dergah Yayınları.
• Kurnaz, C. & Tatcı, M. (2001). Tuhfe-i Nâilî, Divân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri (Cilt 1). Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• Mehmed b. Mustafa b. Lütfullâh (1720). Luġat-i Deşîşe. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi 5779, 393 vr.
• Mehmed Süreyya (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî (Cilt 2) (Akbayar, Nuri, Haz.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mîrek Muḥammed-i Ṭaşkendî (1611). Nevâdiru’l-Ems̠âl. İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, Rıza Paşa Koleksiyonu 1893, 89 vr.
• Ni‘metu’llâh Ahmed (2015). Lügat-i Ni'metu'llâh (İnce, Adnan, Haz.) Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öz, Y.(2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler (1. Baskı). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sezen, T. (2006). Osmanlı Yer Adları. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
• Suyûṭî, Celâleddîn ʻAbdurraḥman (1927). Naẓmu’l-ʻİḳyân fî Aʻyâni’l-Aʻyân (Hitti, Philip, Haz.). Beyrut: el-Mektebetu’l-ʻİlmiyye.
• Şemseddîn Sami (1889). Kâmusu’l-Aʻlâm (Cilt 1-6). İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şu‘ûrî, Ḥasan bin ʻAbdullah el-Ḥalebî (1743). Lisânu’l-ʻAcem-Ferheng-i Şuʻûrî (Cilt 1-2). Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi, 4108-4109, 918 vr.
• Tukin, C. (1964). Pasarofça. İslam Ansiklopedisi. İslam Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati (Cilt 9, s. 516-522). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tülücü, S. (2006). Nâşî el-Asgar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 32, s. 432). İstanbul.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ (1927). Tâcu’l-ʻArûs min-Cevâhiri’l-Kâmûs (Cilt 22). Dâru’l- Hidâye.