II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi

Yıl 2016, , 353 - 409, 01.04.2016

Gökhan Çetinsaya

https://doi.org/10.18589/oa.583218

Cited By: 13

Öz

Bu makale, II. Abdülhamid’in iç politikası ve siyasi rejimi hakkında bir
dönemlendirme teşebbüsüdür. 1876-1908 yılları arası dönem, iç siyaset bakımından
belli başlı gelişmeler, kritik olaylar ve dönüm noktaları itibariyle altı alt döneme ayrılarak incelenmektedir: 1876-1878, 1878-1882, 1882-1891, 1891-1897, 1897-1902,
1902-1908. II. Abdülhamid’in iç politikası ve siyasi rejiminin temel ilkeleri ise altı
başlık altında ele alınmaktadır: muhafazakarlık, mutlakıyet (otokrasi), merkeziyetçilik, ittihad-ı islâm, reform ve statüko. Bu prensipler ve politikalar, 1880’lerin ilk
yarısından 1908’e kadar kararlılıkla uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak iç ve dış şartlar
değiştiğinde, Sultan Abdülhamid yönetim ilkelerinde ve politikalarında revizyona
gitmiş, bazı durumlarda taviz vermek zorunda kalmıştır. Abdülhamid dönemi üç
büyük krizle karşılaşmıştır: Osmanlı-Rus Savaşı (1876-78) ve Berlin Antlaşması’nın
uygulanması; Ermeni meselesi (1894-97); Makedonya Meselesi (1903-1908). Abdülhamid yönetimi ilk iki krizi başarıyla atlatırken, çözüm bulunamayan üçüncü kriz
rejimin sonunu getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti - 19. Yüzyıl, Osmanlı Devleti - 20. Yüzyıl, II. Abdülhamid, İç Politika, Siyasi Rejim, Dönemlendirme, Panislamizm, Ermeni Meselesi, Makedonya Meselesi, Jön Türkler.

Kaynakça

• Kaynaklar Akar, Şevket Kamil: ‘Bütçeler Işığında II. Abdülhamit Dönemi Maliyesi’ (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999). Akarlı, Engin D.: “The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics Under Abdulhamid II (1876-1909): Origins and Solutions” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Princeton University, 1976). Akarlı, Engin D.: “Abdülhamid II’s Islamic Policy in the Arab Provinces”, Türk-Arap İlişkileri: Geçmişte, Bugün ve Gelecekte (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1979), s.44-60. Akarlı, Engin D.: “Friction and Discord within the Ottoman Government under Abdulhamid II,” Boğaziçi University Journal- Humanities, 7 (1979), s.3-26. Akarlı, Engin D.: “Abdülhamid II’s Attempt to Integrate Arabs into the Ottoman System,” Palestine in the Late Ottoman Period, ed. David Kushner (Leiden: E.J. Brill, 1986), s.75-85. Akarlı, Engin D.: “Economic Policy and Budgets in Ottoman Turkey,” Middle East Studies, 28 (1992), s.443-476. Akarlı, Engin D.: The long peace: Ottoman Lebanon, 1861-1920 (London: The Centre for Lebanese Studies, 1993). Akarlı, Engin D.: “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı,” Osmanlı (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), II, s.253-265. Akarlı, Engin D.: “The Tangled Ends of an Empire and its Sultan,” Modernity and Culture: from the Mediterranean to the Indian Ocean, eds L.T. Fawaz ve C.A. Bayly (New York: Columbia University Press, 2002), s.261-84. Aktepe, Münir: “Osmanlı İmparatorluğu’nun Islahı Hakkında İngiltere Elçisi Layard’ın II. Abdülhamid’e Verdiği Rapor,” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, IV/22 (Temmuz 1969), s.13-27. Akyıldız, Ali: “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıali’yle (Hükümet) İlişkileri,” Osmanlı (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), III, s.286-297. Alkan, Mehmet Ö.: “Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1996). Alkan, Mehmet Ö.: “Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of Nationalism,” Ottoman Past and Today’s Turkey, ed. Kemal Karpat (Leiden: Brill, 2000), s.47-132. Anscombe, Frederick F.: The Ottoman Gulf (New York: Columbia University Press, 1997) Bayur, Yusuf Hikmet: Türk İnkilabı Tarihi, I/1 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983). Beyhan, Mehmet Ali: “II. Abdülhamid Döneminde Hafiyye Teşkilatı ve Jurnaller”, Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.), VII, s.939-950. Birinci, Ali: “Sultan Abdülhamid’in Hatıra Defteri Meselesi,” Divan: İlmi Araştırmalar, 19 (2005), s.177-194. Birol, Nurettin: Halil Rıfat Paşa Dönemi ve İcraatı, 1827-1901 (Ankara: Cedit Neşriyat, 2009). Bozbora, Nuray: Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi (İstanbul: Boyut, 1997). Burman, John: Britain’s Relations with the Ottoman Empire during the Embassy of Sir Nicholas O’Conor to Porte, 1898-1908 (İstanbul: ISIS, 2010). Burman, John (ed.): Notes From Constantinople: The Political Diary of Sir Nicholas O’Conor, British Ambassador to the Porte, 1898-1908 (İstanbul: ISIS, 2010). Burman, John: “British Strategic Interests Versus Otoman Sovereign Rights: New perspectives on the Aqaba crisis, 1906,” Journal of Imperial and Commonwealth History, 37/2 (2009), s.275-292. Buzpınar, Tufan: “The Repercussions of the British Occupation of Egypt on Syria, 1882- 1883,” Middle Eastern Studies, 36/1 (2000), s.82-91. Buzpınar, Tufan: “Osmanlı Suriye’sinde Türk Aleyhtarı İlanlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878-1881,” İslâm Araştırmaları Dergisi, II (1998), s.73-90. Buzpınar, Tufan: “The Hijaz, Abdulhamid II and Amir Hussein’s Secret Dealings with the British,” Middle Eastern Studies, 31/1 (1995), s.99-123. Buzpınar, Tufan: “Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years of Abdulhamid II: 1877-1882,” Die Welt des Islams, 36/1 (1996), s.59-89. Buzpınar, Tufan: “Abdülhamid II, Islam and the Arabs: the Cases of Syria and the Hijaz, 1878-1882,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Manchester, 1991). Buzpınar, Tufan: “Vying for Power and Influence in the Hijaz: Ottoman Rule, the Last Emirate of Abdulmuttalib and the British, 1880-1882,” Muslim World, 95 (2005), 1-22. Buzpınar, Tufan: “The Use of Constitutionalism as a Means of Opposition to Abdülhamid II’s Regime: Constitutionalism among the Syrians,” Civilacademy, Journal of Social Sciences, 8/1, 2010, s.1-10. Çetin, A. Alaaddin ve Ramazan Yıldız (der.): Sultan II. Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim (İstanbul: Çığır Yayınları, 1976). Çetin, Atilla: Tunuslu Hayreddin Paşa (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988). Çetinsaya, Gökhan: “ ‘Abdülhamid’i Anlamak’: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış,” Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek: Toplum-Bilim ve Defter Dergileri Sempozyum Bildirileri (İstanbul: Metis, 1998), s.137-146. Çetinsaya, Gökhan: “Din, Reform ve Statüko: II. Abdülhamid Dönemine Bir Bakış (1876-1909)”, Haz. Coşkun Çakır, Osmanlı Medeniyeti: Siyaset , İktisat, Sanat (İstanbul: Klasik Yayınları, 2005). Çetinsaya, Gökhan: “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, (der.) Mehmet Ö. Alkan (İstanbul: İletişim, 2001), s.54-71. Çetinsaya, Gökhan: “İslami Vatanseverlikten İslam Siyasetine,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, (der.) Mehmet Ö. Alkan (İstanbul: İletişim, 2001), s.265-271. Çetinsaya, Gökhan: “ ‘İsmi olup da cismi olmayan kuvvet’: II. Abdülhamid’in Panİslamizm Politikası Üzerine Bir Deneme,” Osmanlı, 2 (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), s.380-388. Çetinsaya, Gökhan: “ ‘Çıban başı koparmamak’: II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış,” Türkiye Günlüğü, 58 (Kasım-Aralık 1999), s.54-64. Çetinsaya, Gökhan: The Ottoman Administration of Iraq (London: Routledge, 2006). Çetinsaya, Gökhan: “Pan-Islamizm,” Encyclopedia of the Otoman Empire, eds Gabor Agoston ve Bruce Masters (New York: Facts On File, 2009), s.453-456. Danişmend, İsmail Hami: Osmanlı Tarihi Kronolojisi (İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971). Demirel, Fatmagül: II. Abdülhamid Döneminde Sansür (İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007). Demirel, Fatmagül: Adliye Nezareti: Kuruluşu ve Faaliyetleri, 1876-1914 (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2008). Deringil, Selim: “The Ottoman Response to the Egyptian Crisis of 1881-82,” Middle Eastern Studies, 24 (1988), s.3-24. Deringil, Selim: “The Struggle Against Shi’ism in Hamidian Iraq,” Die Welt des Islams, 30 (1990), s.45-62. Deringil, Selim: İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi, 1876-1909 (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002). Deringil, Selim: The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909 (London: I.B. Tauris, 1998). Dinçer, Celal: “Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa’nın Anadolu’nun Bayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Lâyiha,” Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, V-VIII, no 9-12 (1968-71), s.153-233. Duguid, Stephen: “The Politics of Unity: Hamidian Policy in Eastern Anatolia”, Middle Eastern Stıdies, 9/2 (May 1973), s.139-155. Dursun, A. Haluk: “Akabe Meselesi,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XIII, s.70-77. Eraslan, Cezmi: II. Abdülhamit ve İslam Birliği: Osmanlı Devleti’nin İslam Siyaseti 1856- 1908 (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1992). Erim, Nihat: Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Ankara: AÜHF, 1953). Erkan, Davut: “II. Abdülhamid’in İlk Mabeyn Feriki Eğinli (İngiliz) Said Paşa, Hayatı ve Hatıratı,” Osmanlı Araştırmaları, 35 (2010), s.33-80. Farah, Caesar E.: Sultan’s Yemen: Nineteenth-Century challenges to Ottoman rule (London: I.B. Tauris, 2002). Findley, Carter: Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789- 1922 (Princeton: Princeton University Press, 1980). Findley, Carter: Ottoman Civil Officialdom: A Social History (Princeton: Princeton University Press, 1989) Findley, Carter Vaughn: Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity (New Heaven-London: Yale University Press, 2010). Fortna, Benjamin C.: Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire (New York: Oxford University Press, 2002.) Fortna, Benjamin C.: “The Reign of Abdülhamid II,” Turkey in the Modern World, The Cambridge History of Turkey, Volume 4, Reşat Kasaba (ed.) (New York: Cambridge University Press, 2008), s. 38-62. Frierson, Elizabeth B.: “Unimagined Communities: State, Press, and Gender in the Hamidian Era,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Princeton University, 1996). Georgeon, François: Sultan Abdülhamid (İstanbul: Homer, 2006). Georgeon, François: “Son Canlanış,” Osmanlı İmparatorluğu Tarihi II: XIX. Yüzyılın Başlarından Yıkılışa, Robert Mantran (ed.) ( İstanbul: Cem Yayınevi, 1995), s.145-216. Hanioğlu, M. Şükrü: A Brief History of Late Otoman Empire (New Jersey: Princeton University Press, 2008). Hanioğlu, Şükrü: Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908 (Oxford: Oxford University Press, 2001). Hanioğlu, Şükrü: The Young Turks in Opposition (Oxford: Oxford University Press, 1995). Hocaoğlu, Mehmed: Abdülhamid Han ve Muhtıraları (İstanbul: Selekte Yayıncılık, 1989). İnal, İbnülemin Mahmut Kemal: Son Sadrazamlar, 4 cilt (İstanbul: Dergah Yayınları, 1982). Kara, İsmail: Hilafet Risaleleri, cilt I-II: II. Abdülhamit Devri (İstanbul: Klasik, 2002). Karaca, Ali: Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa, 1838-1899 (İstanbul: Eren, 1993). Karaca, Ali: “Saray’da / Mabeyn-i Hümâyûn’da Yâverlik Kurumu, 1839-1920,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XIII; s.610-628. Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi VIII: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri, 1876-1907 (Ankara: TTK Yayınları, 1983). Karpat, Kemal: Osmanlı Nüfusu, 1830-1914: Demografik ve Sosyal Özellikleri (İstanbul: Tarih Vakfı, 2003). Karpat, Kemal: The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith and Community in the Late Ottoman State (Oxford: Oxford University Press, 2001). Karpat, Kemal ve Robert W. Zens: “I. Meşrutiyet Dönemi ve II. Abdülhamid’in Saltanatı, 1876-1909,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XII, s.873-888. Kılınç, Ramazan: “Muhafazakârlık: II. Abdülhamid Dönemini Anlamada Bir Anahtar”, Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XII, s.931-938. Kırmızı, Abdülhamit: Abdülhamid’in Valileri: Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908 (İstanbul: Klasik Yayınları, 2007). Kızıltoprak, Süleyman: Mısır’da İngiliz İşgali: Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı, 1882-1887 (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010). Kodaman, Bayram: Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987). Koloğlu, Orhan: Ne Kızıl Sultan Ne Ulu Hakan: Abdülhamit Gerçeği (İstanbul: Gür Yayınları, 1987). Koloğlu, Orhan: Abdülhamit ve Masonlar: 1905’e kadar (İstanbul: Gür Yayınları, 1991). Kuneralp, Sinan (ed): Twixt Pera and Therapia: The Constantinople Diaries of Lady Layard (Istanbul: ISIS, 2010). Kuneralp, Sinan (ed): The Queen’s Ambassador to Sultan: Memoirs of Sir Henry A. Layard’s Constantinople Embassy 1877-1880 (Istanbul: ISIS, 2009). Kuneralp, Sinan: “The Ottoman Drang Nach Osten: the Turco-Persian Border Problem in Azerbeican, 1905-1912,” Studies on Ottoman Diplomatic History IV, ed. Sinan Kuneralp (İstanbul: ISIS, 1990), p.71-76. Kuran, Ercümend: Küçük Said Paşa (1840-1914) as a Turkish Modernist, International Journal of Middle East Studies, I (1970), s.124-132. Kurat, Yuluğ Tekin: Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği: 1877-1880 (Ankara: AÜDTCF, 1968). Kurşun, Zekeriya: Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti: Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998). Landau, Jacob: The Politics of Pan-Islam: Ideology and Organization (Oxford: Clarendon Press, 1990) Lewis, Bernard: The Emergence of Modern Turkey (London: OUP, 1961) Mardin, Şerif: “Libertarian Movements in the Ottoman Empire, 1878-95,” Middle East Journal, 16/2 (1962), s.169-182. Mardin, Şerif: Jön Türklerin Siyasi Fikirleri: 1895-1908 (İstanbul: İletişim Yayınları, 1983). Mardin, Şerif: Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bediüzzaman Said Nursi (New York: SUNY, 1989). Mawby, Spencer: “A Crisis of Empire: The Anglo-Ottoman Dispute over the Aden Frontier, 1901-1905,” Diplomacy and Statecraft, 18/1 (2007), s.27-52 Moreau, Odile: Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu: Askeri “Yeni Düzen”in İnsanları ve Fikirleri 1826-1914 (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010). Oğuz, Mustafa: “II. Abdülhamid’e Sunulan Layihalar,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007). Ortaylı, İlber: İkinci Abdülhamid Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1981). Ortaylı, İlber: “Son Universal İmparatorluk ve II. Abdülhamid,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), VII, s.889-898. Osmanoğlu, Ayşe: Babam Sultan Abdülhamit: Hatıralarım (Ankara: Selçuk Yayınları, 1986). Öke, M. Kemal: İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II Abdülhamid ve Dönemi (İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1983). Özbek, Nadir: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, 1876- 1914 (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002). Özcan, Azmi: “İngiltere’de Hilâfet Tartışmaları, 1873-1909,” İslâm Araştırmaları Dergisi, 2 (1998), s.49-71. Özcan, Azmi: Indian Muslims, the Ottomans and Britain, 1877-1924 (Leiden: E. J. Brill, 1997). Quataert, Donald: Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908 (Çev. Nilay Özok Gündoğan-Azat Zana Gündoğan) (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008). Rogan, Eugene L.: “Aşiret Mektebi: Abdulhamid II’s School for Tribes, 1892-1907,” International Journal of Middle Eastern Studies, 28 (1996), s.83-107. Schofield, Richard (ed.): The Iran-Iraq Border, 1840-1958 (Archive Editions, 1989), cilt 3 ve 4. Shaw, Stanford: “A Promise of Reform: Two Complementary Documents,” International Journal of Middle East Studies, 4 (1973), s.359-68. Shaw, Stanford ve Ezel K. Shaw: History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 2: Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975 (Cambridge: Cambridge University Press, 1977). Shaw, Stanford: “Sultan Abdülhamid II: Last Man of the Tanzimat,” Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (Bildiriler), 25-27 Aralık 1989 (Ankara: Milli Kütüphane, 1989), s.179-197. Somel, Selçuk Akşin: The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839- 1908: Islamization, Autocracy and Discipline, the Ottoman Empire and its Heritage (Leiden: Brill, 2001). Sultan Abdülhamid: Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990). Sultan II. Abdülhamid: Siyasi Hatıralarım (İstanbul: Dergah Yayınları, 1974). Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Hatıratı, ed. Metin Hülagü (İstanbul: Pan, 2003). Tekin, Yusuf: II. Abdülhamit’ten Cumhuriyete Miras: Bir Ulus Devlet Yaratma Projesi (İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2009). Tokay, Gül: Makedonya Sorunu: Jön Türk İhtilalinin Kökenleri, 1903-1908 (İstanbul: Afa, 1996). Türkgeldi, Ali Fuat: Mesail-i Mühimme-i Siyasiyye, 4 Cilt, Bekir Sıtkı Baykal (haz.) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987). Türköne, Mümtaz’er: Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu (İstanbul: İletişim Yayınları, 1991). Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Midhat Paşa ve Taif Mahkumları (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982). Yasamee, F. A. K.: Ottoman Diplomacy: Abdülhamid II and the Great Powers, 1878-1888 (Istanbul: ISIS, 1996). Yasamee: F. A. K., “The Ottoman Empire, The Sudan and The Red Sea Coast, 1883- 1889,” Sinan Kuneralp (ed.), Studies on Ottoman Diplomatic History V (İstanbul: ISIS, 1987), s.87-102. Zürcher, Eric Jan: Turkey: A Modern History ( London: I.B. Tauris, 1993).