Matruşka’nın Küçük Parçası: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Dönemi ve “Lale Devri” Meselesi Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2018, , 79 - 98, 10.09.2018

Feridun M. Emecen

https://doi.org/10.18589/oa.592155

Cited By: 5

Öz

Ahmed Refik’in Lale Devri tanımlamasını yaygınlaştırdığından bu yana Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın sadaret dönemi (1718-1730), XVIII. yüzyıl Osmanlı
modernleşmesinin başlangıcı olarak kabul edildi. Oluşan paradigmaya karşı zamanla
bu devrin Batılılaşma olup olmadığı konusunda ciddi itirazlar ortaya çıktı ve Lale
Devri tabiri bizatihi bu açılardan sorgulandı. Aslında Osmanlı Klasik Çağı kavramı
içinde üçüncü bir dönüşümü belirleyen XVIII. yüzyılın bütünlüğü içinde Lale Devri
olarak adlandırılan bu kısa dönem, bazı yeni uygulama ve fikriyatıyla farklılığını
korudu. Yapılan değerlendirmelerin 1730 isyanının gölgesinde kalmış olması da ayrı
bir mesele olarak zuhur etti. Her şeye rağmen XVIII. yüzyılın bir Osmanlı ön modernleşmesi olarak anlaşılması kapsamı içinde söz konusu devreyi bir anlama oturtmanın mümkün olup olamayacağını tartışan bu makale, değişik vakıaların tesbitiyle
bağlantılı olarak oluşan “yeni zihniyeti” birbirinin içinden çıkan oyuncaklar örneği
gibi kademelendirme denemesi yapmaktadır. Osmanlı Batılılaşma macerasında temel teşkil eden, 1718’de başlatılan ve 1730’da kesilmediği açık olan bu dönemin başlangıcının 300. yıldönümü münasebetiyle kaleme alınan bu değerlendirme yazısında
Lale Devri kavramının yeniden düşünülmesi, vakıaya matuf olaylar örgüsünün bu
amaca yönelik olarak tesbiti fikri desteklenmektedir. Bunun yanı sıra Patrona isyanının XVII. yüzyıldan beri süregelen buhranın bir patlaması olmadığı, daha küçük
ölçekte kendiliğinden gelişen siyasi rekabete dayalı münferit bir nitelik taşıdığı da
ileri sürülmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Lale Devri, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Patrona İsyanı, Ön Modernleşme, Batılılaşma

Kaynakça

• Kaynaklar 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı: Sempozyum Bildirileri (20-21 Mart 1997) (İstanbul: Lebib Yalkın Matbaası, 1998). Abdi Efendi: 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi, haz. Faik Reşit Unat, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1943. Abou-El-Haj, Rifaat Ali: 1703 İsyanı: Osmanlı Siyasasının Yapısı, çev. Çağdaş Sümer, Ankara: Tan Kitabevi 2011. Ahmed Cevdet Paşa: Tarih-i Cevdet, I, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye 1309/1891. Ahmed Refik: Lale Devri, 1130-1143, İstanbul: Kitabhane-i Askerî 1331/1915. Ahmed Vefik Paşa: Fezleke-i Tarih-i Osmanî, İstanbul: Matbaa-i Amire 1286/1869. Akbulut, Mehmet Yılmaz: The Scramble for Iran: Ottoman Military and Diplomatic Engagements During the Afghan Occupation of Iran, 1722-1729, İstanbul: Libra Kitap 2017. Aksan, Virginia H.: Kuşatılmış Bir İmparatorluk: Osmanlı Harpleri 1700-1870, çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2010. Aktepe, M. Münir: Patrona İsyanı (1730), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1958. MATRUŞKA’NIN KÜÇÜK PARÇASI 96 Akyıldız, Ali: İlk Türk Akademisi Encümen-i Daniş’in Kuruluşu ve Faaliyetleri (1851-1862), Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi 2018. Atıl, Esin: Levni ve Surname: Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, İstanbul: Koçbank 1999. Aydın, Yusuf A.: Müteşebbis ve Devlet: 18. Yüzyılda Peksimetçibaşı Nureddin Ağa’nın Yükselişi, İstanbul: Kitabevi 2016. Aydüz, Salim: “Lale Devrinde Yapılan İlmî Faaliyetler”, Divan, II/3 (1997), s. 143-70. Ayvazoğlu, Beşir: Yahya Kemal: Eve Dönen Adam, İstanbul: Kapı Yayınları 2017. Barkey, Karen: Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective, Cambridge: Cambridge University Press 2008. ........: Farklılıklar İmparatorluğu: Karşılaştırmalı Tarih Perspektifinden Osmanlılar, çev. Ebru Kılıç, İstanbul: Versus Kitap 2011. Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ankara: Bilgi Yayınevi 1973. Carswell, John: “From the Tulip to the Rose”, Studies in Eighteenth Century Islamic History, ed. Thomas Naff, Roger Owen, Carbondale/Edwardsville: Southern Illinois University Press 1977, s. 328-55. Darling, Linda T.: “Public Finances: The Role of the Ottoman Centre”, The Cambridge History of Turkey, III: The Later Ottoman Empire (1603-1839), ed. Suraiya Faroqhi, Cambridge: Cambridge University Press 2006, s. 118-31. Desmet-Gregoire, Helene: Büyülü Divan: XVIII. Yüzyıl Fransa’sında Türkler ve Türk Dünyası, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İstanbul: Eren Yayıncılık 1991. Destarî Salih Efendi: Destari Salih Tarihi, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1962. Emecen, Feridun M.: “Klasik Dönem Osmanlı Askerî Tarihi Üzerine Yeni Bakışlar”, Osmanlı Üzerine Konuşmalar, ed. Fuat Aydın, İstanbul: Mahya Yayınları 2016, s. 53-62. ........: “Hilafetin Devri Meselesi: Şaban-ı Şifai ve Şehrizade Mehmed Said’in Görüşleri Üzerine Yorumlar”, Osmanlı’nın İzinde: Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı, ed. Feridun Emecen, İshak Keskin, Ali Ahmetbeyoğlu, İstanbul: Timaş Yayınları 2013, s. 561-74. ........: “Osmanlı Taşrasında Yerel Güçlerin Yükselişi: Kethüdazâdeler Örneği”, Feridun M. Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, İstanbul: Timaş Yayınları 2011, s. 143-70. ........: Osmanlı Klasik Çağında Savaş, İstanbul: Timaş Yayınları 2010. Erdoğan-İşkorkutan, Sinem: “1720 Şenliği’nde Yemek Üzerinden İfade Edilen Sosyal Hiyerarşileri Anlamak”, Osmanlı Araştırmaları, 50 (2017), s. 117-52. Erimtan, Can: Ottomans Looking West? The Origins of the Tulip Age and its Development in Modern Turkey, Londra: I.B. Tauris 2008. ........: “The Sources of Ahmed Refik’s Lale Devri and the Paradigm of the ‘Tulip Age’: A Teleological Agenda”, Essays in Honour of Ekmeleddin İhsanoğlu, I: Societies, Cultures, Sciences: A Collection of Articles, ed. Mustafa Kaçar, Zeynep Durukal, İstanbul: IRCICA 2006, s. 259-78. FERIDUN M. EMECEN 97 Evin, Ahmet: “Batılılaşma ve Lâle Devri”, Masaldan Gerçeğe Lâle Devri, haz. Mustafa Armağan, İstanbul: Timaş Yayınları 2014, s. 205-28. Genç, Mehmet: Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Neşriyat 2000. Genç, Serdar: Lale Devrinde Savaş: İran Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik, İstanbul: Kitap Yayınevi 2013. Hamadeh, Shirine: Şehr-i Sefa: 18. Yüzyılda İstanbul, çev. İlknur Güzel, İstanbul: İletişim Yayınları 2010. Hathaway, Jane (ed.): Osmanlı İmparatorluğu’nda İsyan ve Ayaklanma, çev. Deniz Berktay, İstanbul: Alkım Yayınevi 2010. Heinz, Wilhelm: “Die Kultur der Tulpenzeit des Osmanischen Reiches”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 61 (1967), s. 62–116. İhsanoğlu, Ekmeleddin (ed.): Osmanlı Devleti ve Medeniyeti, I, İstanbul: IRCICA 1994. İpşirli, Mehmet: “Lale Devrinde Yenilikçi Bir Âlim: Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi”, Masaldan Gerçeğe Lale Devri, haz. Mustafa Armağan, İstanbul: Timaş Yayınları 2014, s. 267-77. ........: “Lale Devrinde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dair Bazı Gözlemler”, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: IRCICA 1987, s. 33-42. Karahasanoğlu, Selim: “İstanbul’un Lale Devri mi? Tarih ve Tarih Yazımı”, Masaldan Gerçeğe Lâle Devri, haz. Mustafa Armağan, İstanbul: Timaş Yayınları 2014, s. 57-106. ........: A Tulip Age Legend: Consumer Behavior and Material Culture in the Ottoman Empire, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Binghamton: Binghamton University, 2009. ........: “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1730 İsyanına Dair Yeni Bulgular: İsyanın Organizatörlerinden Ayasofya Vaizi İspirîzâde Ahmed Efendi ve Terekesi”, OTAM, 24 (2008), s. 97– 128. ........: “Osmanlı Tarihyazımında ‘Lale Devri’: Eleştirel bir Değerlendirme”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, I/7 (2008), s. 129–44. Kolçak, Özgür: XVII. Yüzyıl Askerî Gelişimi ve Osmanlılar: 1660-64 Osmanlı-Avusturya Savaşları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2012. Levy, Avigdor: “Military Reform and the Problem of Centralization in the Ottoman Empire in the Eighteenth Century”, Middle Eastern Studies, 18/3 (1982), s. 227–49. Lewis, Bernard: Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1970. Marki de Bonnac: İstanbul’da Fransız Elçiliği: Marki de Bonnac’ın Tarihi Hatırat ve Belgeleri, çev. Ali Şevket Bizer, haz. Mustafa Daş, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2017. McGowan, Bruce: “The Age of the Ayans, 1699-1819”, An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914, II, ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, Cambridge: Cambridge University Press 1994, s. 637-758. Mufassal Osmanlı Tarihi: Resimli-Haritalı, V, haz. Midhat Sertoğlu, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2011. MATRUŞKA’NIN KÜÇÜK PARÇASI 98 Mustafa Nuri Paşa: Netayicü’l- Vukuat, I-IV (indeksli tıpkıbasım), haz. Yılmaz Kurt, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2014. Olson, Robert W.: “The Esnaf and the Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in Ottoman Politics?”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 17/3 (1974), s. 329–44. Öksüz, Mustafa: Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi’nin Mür’i’t-Tevârîh Adlı Eserinin (180b-345a) Tahlil ve Tenkidi Metni, [16. yüzyıldan 1730’a kadar gelen kısım] (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2009. Parry, V. J., J. S. Bromlem, Halil İnalcık, Akdes Nimet Kurat: A History of the Ottoman Empire to 1730: Chapters from the Cambridge History of Islam and the New Cambridge Modern History, ed. M. A. Cook, Cambridge: Cambridge University Press 1976. Râşid Mehmed Efendi, Çelebizâde İsmâil Âsım Efendi: Târîh-i Râşid ve Zeyli, III (1134- 1141/1722-1729), haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul: Klasik Yayınları 2013. Sajdi, Dana: “Decline, its Discontents and Ottoman Cultural History: By Way of Introduction”, Ottoman Tulips, Ottoman Coffee: Leisure and Lifestyle in the Eighteenth Century, ed. Dana Sajdi, Londra: I.B. Tauris 2007, s. 1-40. Salzmann, Ariel: Modern Devleti Yeniden Düşünmek: Osmanlı Ancien Régime’i, çev. Ayşe Özdemir, İstanbul: İletişim Yayınları 2011. ........:“The Age of Tulips: Confluence and Conflict in Early Modern Consumer Culture (1550- 1730)”, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, ed. Donald Quataert, Albany: SUNY 2000, s. 83-106. Şem’dâni-zâde: Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi: Mür’i’t-tevarih, I, haz. M. Münir Aktepe, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1976. Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi: Behçetü’l-Fetâvâ, haz. Süleyman Kaya, Betül Algın, Zeynep Trabzonlu, Asuman Erkan, İstanbul: Klasik Yayınları, 2011. Shaw, Stanford: History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, I, Cambridge: Cambridge University Press 1976. Shay, Mary Lucille: Venedik Balyoslarının Bakışıyla Osmanlı İmparatorluğu: Lale Devri ve Sonrası (1720-1734), çev. Münir Akın, İstanbul: Ark Yayınları 2009. Uçman, Abdullah: “Encümen-i Daniş”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XI (İstanbul, 1995), s. 176- 78. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, IV/1-2, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1995. Yılmaz, Hakan: “İsyânın Gölgesindeki İstanbul: Yeni Arşiv Belgeleri Işığında 1730 Patrona İsyânı”, Osmanlı İstanbulu IV, ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan, İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi 2016, s. 411-52. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi: Fransa Sefâretnâmesi, haz. Abdullah Uçman, İstanbul: Dergâh Yayınları 2017.