“… And yet fell all the forts to the infidels …”: Disinformation, Propaganda and Political Power in the Ottoman-Habsburg War of 1663–1664

Yıl 2014, Cilt: 43 Sayı: 43, 165 - 192, 01.06.2014

Özgür Kolçak

Öz

The Ottoman-Habsburg war of 1663–1664 was a struggle of military units fighting for two rival dynasties against each other as well as against the coercive technological limits in the XVIIth century. In terms of military efficiency, vital issues such as intelligence gathering and passing of orders among military units remained a somewhat unsolved problem due to apparent communication difficulties. Early modern military structures thus had to cope with false and unwarranted news which could easily affect the fighting spirit of troops. In a prolonged campaign season the common soldier became more and more exposed to rumors and hearsays in the military camp and tended to believe them much easier by each passing day. And because of similar communication hardships it took a rather long time for central administrations to correct a false piece of news circulating within the military camp and even beyond. Ottoman and Habsburg armies fighting along the Hungarian frontier in 1663–1664 were no exception to the rule. The existence of opposing personalities within both the Ottoman and Habsburg military who sought to use the “circulating disinformation” to their own political ends reveals a rather vague conflict between the leading actors of military enterprise and a group of discontents. In this respect, the ways by which the army members and a large body of people keeping an eye on the possible outcomes of the war dealt with false news, disinformation, and rumors without foundation could serve as explanatory examples on the nature of early modern political power

Anahtar Kelimeler

Ottomans, Habsburgs, military intelligence, the war of 1663–1664, disinformation

“… Cümle Palankaları Küffâr Aldı …”: 1663-64 Osmanlı-Habsburg Savaşında Dezenformasyon, Propaganda ve Siyasî İktidar

Öz

1663 baharında başlayan Osmanlı-Habsburg savaşı, rakip hanedanlar adına çarpışan askerî birliklerin birbirlerine karşı verdikleri mücadelenin yanı sıra XVII. yüzyılın teknolojik sınırlarını belirleyen genel şartlarla giriştikleri boğuşmanın izlerini taşıyordu. İstihbarat toplama, haber intikali ve emirlerin dağıtılmasını doğrudan etkileyen muhaberat güçlükleri, erken modern askerî yapıları, bazı hallerde savaşçıların ruhsal durumlarına esaslı biçimde tesir eden mesnetsiz ve kaynağı belirsiz havadislerle baş başa bırakıyordu. Uzayan sefer mevsimleri savaşçıların zihnini muhatap oldukları haber, şayia ve duyumlar karşısında daha kırılgan bir hale sokuyor; döneme özgü haberleşme yöntemleri, bir kere peyda olan asılsız dedikodu ve felaket hikâyelerinin
resmî makamlar aracılığıyla tashih edilmesine değin uzunca bir zamanın geçmesine sebep oluyordu. 1663–1664 yıllarında Macaristan sınır boyunda kapışan Osmanlı ve Habsburg orduları için de aynı durum geçerliydi. Bu dönemde ortalığı kaplayan dezenformasyonu lehlerine kullanmak isteyen iktidar odaklarının görünür hale gelmesi, Osmanlı ve Habsburg askerî yapıları içinde veya seferi tertipleyen merkezî iktidarın yandaş ve muhalifleri arasındaki üstü örtülü mücadeleye dair kayda değer ipuçları barındırıyordu. Askerî mücadelenin olanca şiddetiyle devam ettiği senelerde Osmanlı ve Habsburg ordugâhlarında, çeşitli savaşçı grupları ve cephe gerisinde savaşın seyrini izleyen meraklı kitleler arasında tedavül eden doğrulanmamış havadislere verilen tepkilerin niteliği, ilgili devletlerin bu dönemdeki siyasî yapılarının doğasına dair açıklayıcı örnekler vazifesini görüyordu.

Anahtar Kelimeler

Osmanlılar, Habsburglar, askerî istihbarat, 1663–1664 savaşı, dezenformasyon

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Mustafa Zühdi, Ravzatü’l-Gazâ, İ.Ü. TY. 2488.
• BOA, Ali Emiri (A.E.) IV. Mehmed 7258.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.) 3774.
• Bibliotheca Albertina-B. Or. 295 (Kasım 1663-Ocak 1664 tarihli ordu mühimmesi par- çası)
• Sächsische Landesbibliothek‒Staats –und Universitätsbibliothek Dresden (SLUB) Eb. 387 (1660-64 tarihli ordu mühimmesi) Basılı Kaynaklar
• Abdurrahman Abdi Paşa: Vekâyi‘-nâme, Osmanlı Târihi (1648–1682), Tahlil ve Metin Ten- kidi, haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul: Çamlıca, 2008.
• Altaylı, Alpertunga (haz.): Miklós Zrínyi ve Szigeti Veszdelem, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2004.
• Boyraz, Arslan (haz.): Köprülüzâde Fazıl Ahmet Paşa Devrinde (1069–1080) Vukuatı Tarihi: Transkripsiyon ve Değerlendirme, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üni- versitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2002.
• Dyck, Christophre van (ed.): “Relation de la Campagne d’Hongrie en M. DC. LXIV., et des Combats de Kermain et S. Godart entre les Trouppes Allemands et Françoises, et l’Armée des Turcs”, Recueil Historique Contenant Diverses Pieces Curieuses de ce Temps, Cologne, 1666.
• Etényi, Nóra G.: “Szigetvár 1664. évi ostroma: Egt téves hír analízise – és a Zrínyi- hagyomány”, Történelmi Szemle, 41/1–2 (1999), s. 209-220.
• Etényi, Nóra G.: “Die beiden Zrínyis in der deutschsprachigen Flugschriftenliteratur des 16. und 17. Jahrhunderts”, Militia et Litterae: Die beiden Nikolaus Zrínyi und Europa, hrsg. von Wilhelm Kühlmann und Gábor Tüskés unter Mitarbeit von Sándor Bene, Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 2009, s. 52-71.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 6. Kitap: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan 1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 7. Kitap: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Hammer, Joseph von: Geschichte des Osmanischen Reiches, VI, Pest: C. A. Hartleben’s Verlage, 1830.
• Kafadar, Cemal: “Ben ve Başkaları: On Yedinci Yüzyıl İstanbulu’nda Bir Dervişin Gün- cesi ve Osmanlı Edebiyatında Birinci Ağızdan Anlatılar”, Kim var imiş biz burada yoğ iken, Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun, İstanbul: Metis Yayınları, 2010, s. 40-71.
• Levinson, Arthur: “Nuntiaturberichte vom Kaiserhofe Leopolds I. (1657, Februar bis 1669, Dezember)”, Archiv für österreichische Geschichte, 193. Band (1913), s. 547-841.
• Mehmed Râşid, Târîh-i Râşid, 2. bs., I, İstanbul, 1282/1865.
• Meyer, Martin (Philemerici Irenici Elisii): Diarium Europaeum Insertis quibusdam, maximè verò Germano-Gallo-Hispano-Anglo Polono Sueco-Dano-Belgo-Turcicis Actis Publici, XI, Franckfurt am Mäyn, in Verlegung Wilhem Serins, 1665.
• Meyer, Martin (Philemerici Irenici Elisii): Theatrum Europaeum oder außführliche und warhafftige Beschreibung aller und jeder denkwürdiger Geschichten …, IX, Franckfurt am Mäyn, in Verlegung Matth. Merian, 1672.
• Montecuccoli, Raimondo: Copia der unterthänigsten Relation /so an Ihr Kays. Mayst. un- serm Allergnädigsten Herren: Derro Geheimber Rath /Cammerer /und General Feld- Marschall Herr /Raymond Graff Montecucoli, wegen der/ wieder den Erb-Feindt Christ- lichen Nahmens den Türcken /den 1. Augusti, 1664. erhaltenen ansehentlichen Victori allergehorsambist abgehen lassen, [Wien] 1664.
• Mülverstedt, George Adalbert von: “Die Magdeburger in der Schlacht bei St. Gotthard im Jahre 1664”, Geschichtsblätter für Stadt und Land Magdeburg, 1867, s. 142-154.
• Oman, Charles W. C.: Ok, Balta ve Mancınık: Ortaçağda Savaş Sanatı 378–1515, çev. İsmail Yavuz Alogan, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2002.
• Özyurt, Şenol: Die Türkenlieder und das Türkenbild in der deutschen Volksüberlieferung von 16. bis zum 20. Jahrhundert, München, 1972.
• Perjés, Géza: “The Zrinyi-Montecuccoli Controversy”, From Hunyadi to Rákóczi: War and Society in Late Medieval and Early Modern Hungary, ed. János M. Bak-Béla K. Király (Boulder, Co.: Social Science Monographs, 1982), s. 335-349.
• Perjés, Géza: “Count Miklós Zrínyi (1620-1664)”, A Millennium of Hungarian Military History, ed. László Veszprémy and Béla K. Király, Boulder: Social Science Monog- raphs, 2002, s. 136-158.
• Rycaut, Paul: The History of the Turkish Empire, from the Year 1623, to the Year 1677. Con- taining the Reigns of the Last Three Emperors, viz. Sultan Morat, or Amurat IV. Sul- tan İbrahim and Sultan Mahomet IV, his Son, The Thirteenth Emperor, now Reigning, London: Printed by J.D. for Tho. Baffet, R. Clavell, J. Robinson, and A. Churchill, MDCLXXXVII.
• Schauplatz Serinischer und anderer Tapfern /Helden Thaten/ Was nemlich Berwichnes 1663. und nochlauffendes 1664. Jahr /Ruhm-und Truckwürdiges von denen in Ungarn Cam- pirenten Christlichen Armeen /Fürst. Und Gräfl. Herrn Generalen /mit Gottes Schutz /dem Röm. Reich zu Nutz /und dem Türckischen Achmet zu Trutz /verrichtet worden, gedruckt im Jahr 1664.
• Schempp, Adolf v.: Der Feldzug 1664 in Ungarn unter besonderer Berücksichtigung der her- zoglich Württembergischen Allianz- und Schwäbischen Kreistruppen, Stuttgart, 1909.
• Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa: Silahdâr Târîhi, I, İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Stauffenberg, Johann von: Gründliche warhafftige und unpartheyische Relation des blutigen Treffens/zwischen dem Erbfeinde Christlichen Nahmens und Blutes auff einer/und dem Christlichen Kriegsheer auf anderer Seiten/gehalten den 1. Augusti An; 1664 bey S. Gott- hard in Ungarn, Regensburg: Christoff Fischer, 12 Febr. Anno 1665.
• Veltzé, Alois (haz.), Ausgewaehlte Schriften des Raimund Fürsten Montecuccoli General- Lieutenant und Feldmarschall, II, Wien-Leipzig: Wilhelm Braumüller, 1899.
• Wagner, Georg: “Die Steiermark und die Schlacht von St. Gotthard-Mogersdorf ”, Mitte- ilungen des Steiermärkischen Landesarchives, XIV (1964), s. 49-79.
• Wagner, Georg: Das Türkenjahr 1664: Eine europäische Bewährung Raimund Montecuccoli, die Schlacht von St. Gotthard-Mogersdorf und der Friede von Eisenburg (Vasvár), Ei- senstadt 1964.
• Yılmazer, Ziya (haz.): ‘Îsâ-zâde Târîhi (Metin ve Tahlîl), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1996.
• Yücel, Abubekir Sıddık (haz.): Mühürdar Hasan Ağa’nın Cevâhirü’t-Tevârîh’i, haz. Abubekir Sıddık Yücel, yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 1996.