Manzum Sözlük: Şiir Olarak Yazılmış Leksikografik Bir Eser

Yıl 2015, Cilt: 45 Sayı: 45, 185 - 207, 09.03.2015

Kerima Filan

https://doi.org/10.18589/oa.570008

Öz

Osmanlı döneminden önce Anadolu’da başlayan manzum sözlük yazma geleneği
Osmanlı kültüründe de devam ettirilmiştir. Manzum sözlük tarzı eserler, öncelikle
Arapça ve Farsçanın öğretiminde okutulmuş ve ezberletilmiştir. Bu eserlerde; Arapça ya da Farsça kelimelerin (veya her iki dilin kelimelerinin) Türkçe karşılıklarıyla
birlikte nazmedildiği görülmektedir. 17. Yüzyılın ilk yarısında Muhammed Hevâî
Uskufî Bosnevî tarafından Makbûl-i Ârif adlı Türkçe-Boşnakça bir manzum sözlük
kaleme alınmıştır. Osmanlı dönemi yazma eserlerinin korunduğu Bosna-Hersek’teki
kütüphanelerde bu sözlüğün birçok nüshası mevcuttur. Bu durum, Makbûl-i Ârif
adlı manzum sözlüğün, Boşnaklar arasında Türkçe öğretiminde yüzyıllar boyunca
kullanılageldiğinin bir göstergesidir. Bu çalışmada; Makbûl-i Ârif adlı sözlükte yer
alan beyitler incelenmiş, eserin bazı leksikografik ve edebî özelliklerine işaret edilmiştir. Bir yandan yazarın, dil ve iki dilli sözlüklerle ilgili tasavvuru değerlendirilirken
öte yandan da edebî şahsiyeti ele alınmış, sözlüğün ezberlenip hafızada tutulmasını
kolaylaştıran unsurları üzerinde durulmuştur

Anahtar Kelimeler

Osmanlı kültürü, dil ve sözlük tasavvuru, Türkçe-Boşnakça, manzum sözlük, ezber teknikleri.

Dictionary in Verse: A Poetic and Lexicographic Work

Öz

The practice of writing dictionaries in verse was cherished in Ottoman culture as a continuation of the tradition existing earlier in Anatolia. These dictionaries
were primarily manuals for learning Arabic and Persian by memorizingmemorizing
verses including a certain vocabulary of one of the two languages (or both) with
Turkish semantic equivalents. In the first half of the 17th century, Muhammed Hevâî
Uskufî Bosnevî compiled a dictionary in verse of Turkish and Bosnian and called it
Makbûl-i Ârif. A large number of preserved hand-written copies of the dictionary
tell us that for several centuries it was used by the Bosnians for learning Turkish lexis.
Through analysis of the couplets, this paper reveals some poetic and lexicographic
features of that work. On the one hand, it shows the author’s understanding of language and bilingual dictionaries; on the other hand, it shows the author’s poetic skills
which made it easier for the user to memorise vocabulary

Anahtar Kelimeler

Ottoman culture, understanding of language and dictionary, the Turkish language, the Bosnian language, dictionary in verse, mnemonics.

Kaynakça

• Blau, Otto: Bosnisch-turkische Sprachdenkmäler, Leipzig: Abhandungen für die Kunde des Morgenlandes, V. Band No. 2, 1868. Bratanić, Maja: Rječnik i kultura, Zagreb: Filozofski fakultet, Odsjek za opću lingvistiku i orijentalne studije, Biblioteka SOL 1991. Evlija Čelebi: Putopis: Odlomci o jugoslovenskim zemljama, trans. Hazim Šabanović, Sarajevo: IRO Veselin Masleša 1979. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zillî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, V. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 307 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu–Dizini, haz. Yüce Dağlı, Seyyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2001. Fazlıoğlu, İhsan: “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi”, Kutadgu Bilig 3, http://www.kutadgubilig.com/makaleler; (Accessed on 11 November 2013). Filan, Kerima: “Turska leksika u rječniku Makbûl-i Ârif Muhameda Hevâîja Uskufîja”, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, 23-24 (Sarajevo 2005), pp. 205-217. Filan, Kerima: “Rječnik Muhameda Hevaija Uskufija kao kulturni tekst”, Novi Izraz, 37- 38 (Sarajevo 2008), pp. 182-194 Filan, Kerima: “Makbûl-i Ârif: Türkçe Boşnakça Sözlük ve Osmanlı Türk Sözlükçülüğü”, Hikmet 22 (Gostivar, Makedonija 2013), pp. 46-63. Füruzan: Pet priča, trans. Kerima Filan, Sarajevo: Connectum 2008. Geertz, Clifford: Yerel Bilgi, çev. Kudret Emiroğlu, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 2007. Gümüş, Zehra: “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlükler Şerhleri”, Turkish Studies, 2/4 (Ankara 2007), pp. 423-431. Havelock, Eric A.: Muza uči pisati: Razmišljanja o usmenosti i pismenosti od antike do danas, trans. Tomislav Brlek, Zagreb: AGM 2003. Huković, Muhamed, Ahmed Kasumović i Ismet Smailović: Muhamed Hevai Uskufi, Tuzla: Univerzal 1990. Kadrić, Adnan: “Originalnost izvan ili unutar leksikografske tradicije: Komparacija Uskufijina rječnika i rječnika Ibrahima Šahidije”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 52-53 (Sarajevo 2004), pp. 73-90. Katalog arapskih turskih i perzijskih rukopisa, Svezak II, prepared by Hivzija Hasandedić, Mostar: Izdanja Arhiva Hercegovine 1977. Katalog rukopisa Orijentalnog instituta: Lijepa književnost, prepared by Salih Trako i Lejla Gazić, Sarajevo: Orijentalni institut 1997. Katalog arapskih, perzijskih, turskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta, Svezak I, prepared by Fehim Nametak i Salih Trako, Zürich: Bošnjački institut 1997. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, Svezak VII, prepared by Haso Popara i Zejnil Fajić, London-Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka 1420/2000. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, Svezak I, prepared by Mustafa Jahić, London-Sarajevo: Historijski Arhiv Sarajevo 1431/2010. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, prepared by Osman Lavić, London-Sarajevo: Nacionalna i univerzitetska biblioteka BiH 1432/2011. Kılıç, Atabey: “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân Şerhi Hediyyetü’l-İhvân”, Turkish Studies, 1 (Ankara 2006), pp. 19-28. Kılıç, Atabey: “Denizli Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Turkish Studies, 2/3 (Ankara 2007), pp. 340-348. Kırbıyık, Mehmet: “Miftâh-i Lisân Adlı Manzum Sözlük Üzerine”, www.turkiyat.selcuk. edu.tr/pdfdergi/s11/kirbiyik.pdf (Accessed on 20 December 2013). Korkut, Derviš M.: “Tursko-srpskohrvatski rječnik nepoznatog autora iz XVII stoljeća”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 16-17, (Sarajevo 1970), pp. 135-182. Korkut, Derviš M.: “Makbûl-i âryf (Potur Šahidija) Üsküfî Bosnevije”, Glasnik hrvatskih zemaljskih muzeja 54 (Sarajevo 1943), pp. 371-408. Kur’an: trans. Besim Korkut, Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu 1977. Muhamed Hevai Uskufi: Maqbûl-i ‘Ârif (Potur Šahidiya), Tuzla: Općina Tuzla, Behrambegova biblioteka, Narodna i univerzitetska biblioteka 2001. Okumuş, Sait: “Muhammed Hevâî Üsküfî ve Türkçe-Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbûl-i Ârif (Potur Şâhidî)”, Turkish Studies, 4/4 (Ankara 2009), pp. 823-844. Ong, Walter J.: Orality and Literacy: The Technologizing of the Word, London and New York: Routledge, 2002. Öz, Yusuf: Tuhfe-i Şâhidî Şerhleri, Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi 1999. Öz, Yusuf: Tarih Boyunca Farsça – Türkçe Sözlükler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları /Sözlükler Dizisi 2010. Schimmel, Annemarie: Mystical Dimension of Islam, Chapel Hill: The University of North Carolina Press 1975. Schimmel, Annemarie: Isus i Marija u islamskoj mistici, trans. Sead Muhamedagić, Zagreb: Naklada Jesenski i Turk 2009. Yakar, Halil İbrahim: “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Fedâî”, Turkish Studies, 2/4 (Ankara 2007), pp. 1017-1025. Zgusta, Ladislav: Priručnik leksikografije, trans. Danko Šipka, Sarajevo: IP Svjetlost, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva 1991.