Zülf-i Yar: Bağdat Kadısı Ali Vehbi Efendi’nin Şeyhülislam Mustafa Hayri Efendi’ye Yazdığı Bir Mektup ve Düşündürdükleri

Yıl 2015, Cilt: 45 Sayı: 45, 297 - 331, 09.03.2015

Ali Suat Ürgüplü

https://doi.org/10.18589/oa.570016

Cited By: 1

Öz

Zamanın Bağdat Kadısı Ali Vehbi Efendi’nin şeyhülislamlığa yeni tayin olan
Mustafa Hayri Efendi’ye yazdığı 2 Nisan 1914 tarihli bir mektup, hayret verici
samimiyetteki üslubu ve son yılların Osmanlı Tarihi hakkında ifşa ettiği malumat
bakımından dikkate değerdir. Mektubun özü, dinin Osmanlı-Arap ilişkilerindeki
merkezî rolü ile – Arap vilayetlerinde ortalığı karıştıran bazı yayınların gösterdiği
üzere – hükûmetin İmparatorluk merkezinde yaygın olan dinsizlik akımlarına karşı
takındığı lâkayt tavrın bu ilişkilere verdiği zarardır. Mektup, (ulema da dâhil olmak
üzere) zamanın Osmanlı Türk ricalinin Araplara tepeden bakan tavrına güzel bir
örnek teşkil ederek din hakkındaki her türlü histen arınmış ve neredeyse Makyavelci yaklaşımlarını gözler önüne sererken tarihin nevi şahsına münhasır tefsiri de bu
yazarın şahsında hem maddi bilgilerinin kalitesini hem de entelektüel seviyelerini
ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şeyhülislam Mustafa Hayri Efendi, Bağdat Kadısı Ali Vehbi Efendi, 1909-1922 Osmanlı Tarihi, İkinci Meşrutiyet, Osmanlı İmparatorluğu’nda din ve dinsizlik, Arap-Türk ilişkileri

Realpolitik Please: Ottoman Religious Policy on the Eve of World War One in a Letter from the Kadi of Bagdad to the Sheikhulislam

Öz

A letter dated 2nd April 1914 from the then kadı of Bagdad Ali Vehbi Efendi
to the newly-appointed Sheikh-ul-Islam Mustafa Hayri Efendi is striking both in it
shockingly frank style and its revelations concerning Ottoman history of the last
decade. The gist of the letter is the central role of religion in Arab-Ottoman relations
and the damage done to them by the indifferent attitude of the government towards
the irreligious currents prevalent in the centre of the Empire as demonstrated by
several publications that caused quite a stir in the Arab provinces. The letter is a
fine example of the toffee-nosed attitude of the Ottoman Turkish élite of the time
(including the ulema) toward the Arabs and a brilliant exposé of their matter-of-fact
and quasi-Machiavellian approach concerning religion, and the peculiar treatment of
history shows both the quality of their factual knowledge and their intellectual rigour
as represented by the author.

Anahtar Kelimeler

Şeyhülislam Mustafa Hayri Efendi, Bağdat Kadısı Ali Vehbi Efendi, Ottoman history 1909-1922, Second Constitutional Period, Religion and Irreligion in late Ottoman Empire, Arab-Turkish Relations

Kaynakça

• Primary Sources Abdülhamid’e Jurnal Verenlerin Esamisi. a two-volume list of Sultan Abdulhamid’s spies given to Mustafa Hayri Efendi by Mülazım Şaban Efendi, a member of the Yıldız Investigation Commission set up after the 31st March Incident. Currently being prepared for publication by the author of this article. Ahmed Midhat Efendi. Niza-i Ulum ü Din-İslam ve Ulum. Tercüman-ı Hakikat Matbaası, Istanbul 1313/1895 (Turkish translation, with extensive commentary by the translator, of J. W. Draper’s History of the Conflict between Religion and Science from its French translation, see below). Bukhari. Al-Kutub al-Sitta wa Shuruhuha: Sahih al-Bukhari 1-3. Ed. Bedreddin Çetiner. Vol. 1, Book 2, Kitab al-Hajj (Book 25). Dar al-Sahnun, Tunus, Çağrı Yayınları, Istanbul 1992. Die Reden Kaiser Wilhelms II. Ed. by Johannes Penzler. Vol. 2: 1896-1900. Leipzig, n.d., pp. 209-212. Draper, John William. History of the Conflict between Religion and Science. The International Scientific Series, D. Appleton and Company, New York 1875. Draper, John William. Les Conflits de la science et de la religion. Translator not indicated. Bibliothèque Scientifique Internationale, Librairie Germer Baillière, Paris 1888. [İleri], Celal Nuri. Hatemü’l-Enbiya. Yeni Osmanlı Matbaa ve Kütübhanesi, İstanbul 1332 AH/1913. [İzmirli], İsmail Hakkı. “Ubeydullah Efgani Müdafii M. C. Efendi’ye!” Sebilürreşad, vol. XI, issue 280, Istanbul, 9th Kânun-i Sani 1329/22nd January 1914. Letter from the kadı of Bagdad to Sheikh-ul-Islam Mustafa Hayri Efendi dated 28th March-2nd April 1914. Tugay, Asaf. İbret: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller ve Jurnalciler. Okat Yayınevi, İstanbul 1962. Ubeydullah Efgani. Kavm-ı Cedid: Kitabü’l-Mevazi. İkbal Kütüphanesi. Şems Matbaası, Istanbul 1913. Secondary Sources Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. Medrese Yayınevi, İstanbul 1980. (vols. 1-2); Millî Gazete yayınları, İstanbul 1981 (vols. 3-5). Duymaz, Recep. “Celâl Nuri İleri.” TDV İslâm Ansiklopedisi, vol 7, Istanbul 1993, pp. 242-245. Görtemaker, Manfred. Deutschland im 19. Jahrhundert. Entwicklungslinien. Opladen 1996. (Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung, Vol. 274), p. 357. Hanioğlu, M. Şükrü. “Abdullah Cevdet.”TDV İslâm Ansiklopedisi, vol. 1, Istanbul 1988, pp. 90-93. Karlığa, H. Bekir. “İbn Rüşd.” TDV İslâm Ansiklopedisi, vol 20, Istanbul 1999, pp. 256- 288. Kılıç, Abdullah. “Receb Paşa (Müşir).” Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, vol. 2, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999 p. 452. Koloğlu, Orhan. “İleri, Celal Nuri.” Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, vol. 1, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999 pp. 646-647. Kuneralp, Sinan. Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922) Prosopografik Rehber. 2nd edition İSİS Press, İstanbul 2003. Polat, Nazım H. “İctihad.” TDV İslâm Ansiklopedisi, vol 21, Istanbul 2000, pp. 447-448. Türkmen, Zekeriya. “31 Mart Olayından Sonra Yıldız Evrakı Tetkik Komisyonunun Kuruluşu, Faaliyetleri ve Yıldız Sarayının Araştırılması” in Türkler, vol. 2: Siyaset. Eds. Hasan Celâl Güzel und Kemal Çiçek. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002. p. 430-440. English version of the article: Türkmen, Zekeriya. “The Formation of Yıldız Document Investigation Commission, its Activities and the Investigation of the Yıldız Palace after the Incident of March 31.” In The Great Ottoman-Turkish Civilisation. Vol. 1: Politics. Eds. Hasan Celâl Güzel und Kemal Çiçek. Yeni Türkiye. Ankara 2000. Pp. 682-90. Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. Eds. Gülseren Ülken and Birol Bayram. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Istanbul 2013.