Osmanlı Nizāmiye Mahkemelerinde Şer‘ī Hakimler (1864-1908)

Yıl 2018, Cilt: 51 Sayı: 51, 209 - 237, 20.04.2018

Jun Akiba

https://doi.org/10.18589/oa.591832

Cited By: 17

Öz

1860’lar yıllarında kurulan Osmanlı Nizāmiye mahkeme sisteminin önemli özelliklerinden birisi, İmparatorluğun birçok yerinde şer’iye mahkemesi hakimlerinin aynı
anda Nizāmiye mahkemelerinde de hakimlik yapmış olmalarıydı. Ayrıca, birçok ilmiye mensupları Adliye Nezāreti tarafından Nizāmiye hakimleri olarak atanıyorlardı. Bu
makale, Osmanlı arşiv kaynaklarına dayanarak Nizāmiye mahkemelerinde ulemānın
devam eden varlığını inceler. İlmiye mensuplarının hukuk hakimi olarak hizmet vermesi genellikle kabul görürken, kazā nāiblerinin ceza davalarını görmeleri bazen sorunlu görülüyordu. Bununla birlikte, devletin mali sıkıntısı ve nitelikli personel yetersizliği, Adliye Nezāreti’nin kazā mahkemelerine bağımsız ceza hakimleri atamasına
imkan bırakmamıştır. Ulemā ise Nizāmiye mahkemelerindeki yerlerini korumak için
yeni sisteme adapte olmak zorunda kaldı. Ulemānın reform çabaları, kaynakları sınırlı
olan Osmanlı devletinde Nizāmiye mahkeme sisteminin işlemesini sağlamıştır. 

Anahtar Kelimeler

Nizāmiye Mahkemesi, Kadı, Nāib, Osmanlı Ulemāsı, Yargı Reformu, Hukuk Eğitimi

Sharī‘aJudges in the Ottoman Nizāmiye Courts, 1864-1908

Öz

One of the important characteristics of the Ottoman Nizāmiye court
system established after 1864 was the fact that sharī‘a court judges served simultaneously as judges of the Nizāmiye courts in many places of the empire. Additionally,
the Ministry of Justice appointed many ulemā members as Nizāmiye judges. Drawing upon the Ottoman archival sources, this article investigates the background of
the ulemā’s continuing presence in the Nizāmiye courts. Although the ilmiye members’ service as civil judges was generally accepted, the district nāibs’ handling of
criminal cases was sometimes deemed problematic. However, the Ministry of Justice
could not appoint independent criminal judges to the district courts due to fi nancial
constraints as well as a shortage of qualifi ed personnel. In order to maintain their
positions in the Nizāmiye courts, the ulemā had to adjust themselves to the new
system. As a result of their r

Kaynakça

• Archival Documents BOA, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Prime Ministry Ottoman Archives, Istanbul), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 1944/145741). BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT), 726/14. BOA, Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri (DH.SAİD), 3/864. BOA, İrade Adliye ve Mezahib (İ.AZN), 1320-L/7; 1324-M/17; 1324-Ra/6; 1324-S/21. BOA, İrade Dahiliye (İ.DH), 641/44621; 652/45362; 664/46292; 665/46359; 714/49928; 847/68006; 882/70318; 1009/79727; 1017/80223; 1017/80237; 1017/80239; 1017/80244. BOA, İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), 43/1777; 44/1806; 46/1943. BOA, Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 225/13. BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y.EE), 39/2. BOA, Y.EE, 132/36. BOA, Yıldız Maruzat Defteri (Y.MRZ.d), 14957. BOA, Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzatı (Y.PRK.AZN), 1/42. BOA, Yıldız Sadaret Resmi Maruzat (Y.A.RES), 78/45. IMMA, İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (Istanbul Mufti’s Office, Meşī hat Archives, Istanbul), Meclis-i İ ntihab Karar Defteri, 1872; 1877; 1899. IMMA, Sicill-i Ahval Dosyaları, 775; 830; 1136. OTTOMAN NİZĀMİYE COURTS 236 Published Works Akiba, Jun: “A New School for Qadis: Education of Sharia Judges in the Late Ottoman Empire,” Turcica, 35 (2003), pp. 125-63. Akiba, Jun: “From Kadı to Naib: Reorganization of the Ottoman Sharia Judiciary in the Tanzimat Period,” in Frontiers of Ottoman Studies, ed. Colin Imber and Keiko Kiyotaki (London: I.B. Tauris, 2005), I, 43-60. Bein, Amit: “Politics, Military Conscription, and Religious Education in the Late Ottoman Empire,” International Journal of Middle East Studies, 38 (2006), pp. 283-301. Bingöl, Sedat: Hırsova Kazā Deāvī Meclisi Tutanakları (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2002). Bingöl, Sedat: Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu (Nizāmiyye Mahkemeleri’nin Kuruluşu ve İşleyişi 1840-1876) (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2004). Cerīde-i Mahākim, 449 (6 L 1305/4 Haziran 1304); 564 (6 S 1308/8 Eylül 1306); 754 (19 B 1311/15 Kanunısani 1309). Cevdet Paşa, Tezākir, 40–Tetimme, ed. Cavid Baysun (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1967). Demirel, Fatmagül: Adliye Nezareti: Kuruluşu ve Faaliyetleri (1876-1914) (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2008). Djinguiz, Mohammed : “Les titres en Turquie,” Revue du Monde Musulman, 3 (1907), pp. 244-58. Düstūr, 1st series (İstanbul: Matba‘a-i Āmire, 1289–1302), I, III, IV. Düstūr, Birinci Tertib (Ankara: Başvekālet Devlet Matbaası, 1937–43), V. Ekinci, Ekrem Buğra: Osmanlı Mahkemeleri: Tanzimat ve Sonrası (İstanbul: Arı Sanat, 2004). Georgeon, François : “Lire et écrire à la fin de l’Empire ottoman: quelque remarques introductives,” Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 75/76 (1995), pp.169-79. Halil Halid, A Diary of a Turk (London: Adam and Charles Black, 1903). Heidborn, A.: Manuel de droit public et administratif de l’Empire ottoman (Vienne: C. W. Stern, 1908–12), I. Hüseyin Kazım Kadri, Türk Lugatı (Ankara: Maarif Vekāleti, 1927), I. Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi, VII, Islahat Fermanı Devri (1861-1876) (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1956). Konya Vilāyeti Sālnāmesi, 4 (1288); 5 (1289). JUN AKIBA 237 Köksal, Osman: “Adliye Örgütünün Problemleri ve Yapılması Gerekli Düzenlemelere dair II. Abdülhamit’e Sunulan bir Layiha,” OTAM, 9 (1998), pp. 263-85. Kushner, David: “The Place of the Ulema in the Ottoman Empire During the Age of Reform (1839-1918),” Turcica, 29 (1987), pp. 51-74. Miller, Ruth A.: “Apostates and Bandits: Religious and Secular Interaction in the Administration of Late Ottoman Criminal Law,” Studia Islamica, 97 (2003), pp. 155-78. Miller, Ruth A.: Legislating Authority: Sin and Crime in the Ottoman Empire and Turkey (New York and London: Routledge, 2005). Paz, Omri: “Documenting Justice: New Recording Practices and the Establishment of an Activist Criminal Court System in the Ottoman Provinces (1840-late 1860s),” Islamic Law and Society, 21 (2014), pp. 81-113. Rubin, Avi: “Legal Borrowing and its Impact on Ottoman Legal Culture in the Late Nineteenth Century,” Continuity and Change, 22(2) (2007), pp. 279-303. Rubin, Avi: Ottoman Nizamiye Courts: Law and Modernity (New York: Palgrave Macmillan, 2011). Sa‘īd Paşa, Sa‘īd Paşa’nın Hātırātı (İstanbul: Sabāh Matba‘ası, 1328), III. Sālnāme-i Devlet, 35 (1297); 36 (1298); 37 (1299); 39 (1301); 46 (1308); 68 (1333–1334). Şemseddin Sāmī, Kāmūs-ı Türkī (İstanbul: İkdām Matbaası, 1317, repr., İstanbul: Enderun Kitabevi, 1989), I. Takvīm-i Vekāyi, 1486 (8 Ra 1289); 1491 (26 Ra 1289); 1518 (12 B 1289); 1776 (16 Za 1292). Taşer, Seyit: Osmanlı Devleti’nin Taşra Hukuk Mektepleri: Ortadoğu ve Balkanlardan Çekilme Sürecinin Eğitim Kurumlarındaki İzleri (Konya: Çizgi, 2014). Trabzon Vilāyeti Sālnāmesi, 3 (1288); 4 (1289). Tuna Vilāyeti Sālnāmesi, 3 (1287); 5 (1289). Vilāyetlerin İdāre-i Mahsūsası ve Nizāmātının Suver-i İcrā’iyesi hakkında Ta‘līmāt-ı Umūmiyedir (İstanbul: Matba‘a-i Āmire, 1284). Unpublished Work Yörük, Ali Adem: “Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878–1909),” M.A. thesis, Marmara University, 2008.