18. Yüzyılda Nasıl “Osmanlı” Olunurdu?

Yıl 2014, Cilt: 44 Sayı: 44, 123 - 139, 15.04.2014

Fatih Yeşil

https://doi.org/10.18589/oa.560465

Öz

Bu çalışma 18. yüzyıl Bâb-ı Âlisinde sivrilen tipik “Osmanlı”yı devrin önde
gelen kâtiplerinden Ebubekir Ratib Efendi’nin hayat hikayesi çerçevesinde değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Osmanlı Devleti’nin değişen yapısının ve ihtiyaçlarının
bir ürünü olan Osmanlı tipinin 18. yüzyıldaki karakterine kavuşmasında Osmanlı
ordusunun bilhassa ülkenin batı sınırlarında aldığı yenilgiler büyük bir etkiye sahiptir. Artan oranda deneyimli diplomatlara duyulan ihtiyaç, ideal Osmanlı tipinin
“paşa”dan “efendi”ye doğru evriminin ardında yatan en temel sebeplerden birisidir. 18.
yüzyıl ortasında doğan Ebubekir Ratib Efendi’nin bürokratik kariyeri bu bağlamda
Kalemiye’nin devleti oluşturan dört tarik içerisinde öne çıkışını ve özel olarak ideal
“Osmanlı” tipinde gözlemlenen değişimi örneklemektedir. Uluslararası ilişkilerde diplomasinin, en az savaş kadar önem kazanmasına mukabil Bab-ı Âli’de iş yükü artan ve
önem kazanan Amedi Kalemi’nde yetişen Ratib Efendi, Osmanlı İmparatorluğu’nu,
Habsburg İmparatorluğu nezdinde temsil etmiştir. Bu dönemde kaleme aldığı layiha
ve sefaretname, Avrupa’nın önde gelen başkentlerinden birisi olan Viyana’da yaptığı
gözlemler aracılığıyla Nizam-ı Cedid bürokrasisinin önünde yeni ufuklar açmıştır.
Genel olarak devrin Avrupasındaki devlet ve ordu organizasyonlarını tasvir ve teşhis
eden layihasındaki tahlillerin geçerliliği, doğrudan Ratib Efendi özelinde tartışılan
yeni Osmanlı tipinin yetişme tarzıyla alakalıdır. Bab-ı Âli’de tanıştığı İslam siyaset
teorisi üzerinden devrin Avrupai kavramlarını anlamlandıran Ebubekir Ratib Efendi, Nizam-ı Cedid siyasetinin planlanmasında başrollerden birisini üstlenmiştir. III.
Selim devrindeki Osmanlı ideal tipinin bir örneği olan Ratib Efendi, Nizam-ı Cedid
siyasetinin teorik arka planının oluşturulmasının yanı sıra söz konusu teorinin uygulanmasında da etkilidir. III. Selim’in Vüzera Kanunnamesi’nin kaleme alınmasındaki
etkisi, Zahire Nazırlığı’nın kurulmasındaki rolü ve Reisülküttap olarak verdiği hizmet Ratib Efendi’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun yeniden organize edilmesine pratikteki
katkısını gözler önüne sermektedir. Ancak bürokratik hizip mücadelelerinin ve politik
haneler arasındaki çatışmaların süre gittiği bir dönemde yaşayan Ratib Efendi, bu
türden bir çatışmanın hedefi olmaktan kendisini kurtaramayacaktır.  

Anahtar Kelimeler

Katip, Elçi, Ratib Efendi, Bab-ı Ali, Nizam-ı Cedid

How to be(come) an Ottoman at the End of the Eighteenth Century

Öz

Using the biography of Ebubekir Ratib Efendi, this article aims to scrutinize the typical 18th century “Ottoman” in the service of the Sublime Porte. The
military defeats taken in the Balkans and Black Sea had a great impact in the formation of a new Ottoman bureaucrat in the late 18th century. The new “Ottoman” was
indeed a product of changing needs and structure of the Ottoman state. Increasing
need for experienced diplomats is one of the basic reasons brought the evolution of
an ideal “Ottoman”, from military-administrator “pasha” to scribal “efendi”. The bureaucratic career of Ebubekir Ratib Efendi exemplifies the said evolution and the very
domination of the Sublime Porte over the other Ottoman state institutions. Ratib
Efendi, who was educated in Amedi Office, which became a busier place with the increasing prominence of diplomacy in international relations. Therefore it was no
surprise that he was chosen represent the Ottoman Empire as an envoy in the court of
the Habsburgs. His observations in Vienna, which were described in detail in his treatise and travelogue, opened new horizons for the Ottoman bureaucracy of the New
Order. The accuracy of Ratib Efendi’s descriptions of the European state and army
organizations in his treatise prove that new type of “Ottoman” was emerging as well
as his talents as a statesman. Ebubekir Ratib Efendi, who had a solid background on
the political theories of Islam, well understood the contemporary European concepts.
Ratib Efendi was instrumental not only in designing the theoretical background of
the New Order policies but also the application of this theory. His impact on the
codification of the regulation for viziers, his role in the foundation of the Grain
Administration (Zahire Nezareti) and his service as a reisülküttab clearly underline
his practical contributions to the reorganization of the Ottoman Empire. However,
Ratib Efendi, who was living in an age when factional rivalries and conflicts between
political households, could not save himself from being the target of factional frictions and intrigues, which were also typical of his age. 

Anahtar Kelimeler

Katip, Envoy, Ratib Efendi, The Sublime Porte, The New Order

Kaynakça

• Unpublished Sources TSMA, E. 11388 BOA Hatt-ıHümayun (Imperial Decrees) Collection 9553 and 9733 e National Archive, FO 78/63 (e report dated 25 March 1809) I. Abdülhamid’in Saltanat Devrinde 9 Zilkade 1187, 18 Rebi’ülahir 1205 Seneleri Arasında Vukû Bulan Azil Nasb ve Diğer Hadiseler, TTK Library, Y/1001. Vasıf Efendi, Tarih-i Vasıf, İstanbul University Library: TY, TY 6012.
• Published Sources Ahmed Cevdet: Tarih-i Cevdet, vol: IV, Istanbul: Matbaa-i Amire, 1309. Afyoncu, Erhan: “Osmanlı Müelliflerine Dair Tevcihat Kayıtları”, Belgeler, XX (1999), p. 77-155. Ahıskalı, Recep: Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttablık (XVIII. Yüzyıl), Istanbul: Tatav Yay., 2001. Aksan, Virginia: “Ottoman Political Writing,” 1768-1808”, IJMES, 25(1993), p. 53-69. Aksan, Virginia: Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı Ahmed Resmi Efendi (1700- 1783), trans. Ö. Arıkan, Istanbul: TarihVakfı Yay., 1997. Arıkan, Sema: “Nizâm-ı Cedîd’in Kaynaklarından Ebubekir Râtib Efendi’nin Büyük Lâyihası”, (Unpublished PhD. Diss.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1996. Beydilli, Kemal: Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane (1776-1826), İstanbul: Eren Yay., 1995. Black, Anthony: e History of Islamic Political ought, from the Prophet to the Present, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2001. Cezar, Yavuz: “Osmanlı Devleti’nin Mali Kurumlarından Zahire Hazinesi ve 1795 (1210) Tarihli Nizamnamesi”, Toplum ve Bilim, 6-7(1978), p. 111-156. Cezar, Yavuz: Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstanbul: Alan Yay., 1986. Creveld, Martinvan: e Rise and Decline of the State, Cambridge: Cambridge University Press, 1999. Dallaway, James: Constantinople Ancient and Modern, London, 1797. Elias, Norbert: Uygarlık Süreci, vol: I, trans. E. Ateşman-E. Özbek, İstanbul: İletişim Yayınları, 2000. Fatin Efendi: Tezkire-i Hatimetü’l-eş’ar, İstanbul, 1324. Findley, Carter V.: ‘e Legacy of Tradition to Reform: Origins of e Ottoman Foreign Ministry’, IJMES, 1 (1970), p. 334-357. Findley, Carter V.: Bureaucratic Reform in e Ottoman Empire, New Jersey: Princeton University Press, 1980. Findley, Carter V.: “Patrimonial Household Organization and Factional Activity in the Ottoman Ruling Class”, (ed.) O. Okyar - H. İnalcık, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara: Meteksan Yay., 1980, p. 227-235. Findley,Carter V.:“Factional Rivalry in Ottoman Istanbul: e Fall of PertevPaşa, 1837”, Journal of Turkish Studies, X(1986), p. 127-134. Findley, Carter V.: “Ebu Bekir Ratib’s Vienna Embassy Narrative: Discovering Austria or Propagandizing for Reform in Istanbul?” Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 85 (1995), p. 41-80. Foucault, Michel: “Governmentality”, e Foucault Effect, Studies in Governmentality, (ed.) G. Burchell, C. Gordon, P. Miller, London: University of Chicago Press, 1991, p. 87-104. Gabriel F.: “Adab”, EI², I (Leiden 1954), p. 175-176. Gibb, H. -Bowen, H.: Islamic Society and e West, vol: I, Part I, London: Oxford University Press, 1967. Goldziher, I.: “Edeb”, İA, IV, (İstanbul 1997), p. 105-106. Gökbilgin, Tayyib: ‘Amedci’, İA, I, (Istanbul, 1997), p. 396-397. Gökbilgin, Tayyib: ‘Ameddji’, EI², I (Leiden 1954), p. 433. Güran,Tevfik: “e State Role in the Grain Supply of Istanbul: e Grain Administration”, Journal of Turkish Studies, 111(1984-1985), p. 27-41. Hammer-Purgstall, Joseph von: Des osmanischen Reichs Staatsverfassung und Staatsverwaltung, vol: II, Vienna, 1815. Hammer-Purgstall, Joseph von: Geschichte der osmanischen Dichtkunts bis auf Unsere Zeit, vol: IV, Pesth, 1838. Haas, Ernst: “e Balance of Power: Prescription, Concept or Propaganda?”,World Politics, V(1953), p. 442-477. Hintze, Otto: “e Commissary and His Signifiance in General Administrative History: A Comperative Study”, ed and trans. F. Gilbert, Historical Essays of Otto Hintze, Oxford: Oxford University Press, 1975, p. 267-301. omas Hobbes: e Elements of Law, Natural & Politic, (Ed.) Ferdinand Tönnies, London: Barnes and Noble, 1984. Itzkowitz, Norman: “Mehmed Raghib Pasha: e Making of an Ottoman Grand Vezir”, (Unpublished PhD. Diss.), New Jersey: Princeton University, 1959. İnalcık, Halil: ‘Reisülküttab’, İA, IX, (İstanbul 1997), p. 671-683. Knemeyer, Franz-Ludwig: “Polizei”, (trans.) K. Tribe, Economy and Society, IX (1980),p. 165-196 Krafft, Albert: Die arabischen, persischen und türkischen Handschriften der K. K. orientalischen Akademie zu Wien, Vienna, 1842. Kunt, Metin: “Ethnic-Regional (cins) Solidarity in the XVII. Century Ottoman Establishment”, IJMES, V(1974), p. 233-239. Levy,R. – Baysun, C.:“Musâdere”, İA, VIII, (İstanbul 1997), p. 669-673. Naff, omas: “e Ottoman Empire and the European States System”, (ed.) H. Bull, A. Watson, e Expansion of International Society, Oxford: Oxford University Press, 1985, p. 143-169. Neumann, Christoph: ‘emen und Verfahrensweisen in der osmanischen Aussenpolitik gegen Ende des 18 Jahrhunderts’ (Unpublished MA. Diss.), Ludwig Maximillians Universität, München, 1986. Mouradgea d’Ohsson: Tableau General de l’Empire Othoman, vol: I, Paris, 1788-1824. Orhonlu, Cengiz: ‘Khadjegane-ı Diwan-ı Humayun’, EI², IV(Leiden 1954), p. 908-909. Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, vol:III, Istanbul: MEB Yay., 1993. Redhouse, James W.: Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yay., 2001. Schulze, Reiner: Policey und Gesetzgebungslehreim 18. Jahrhundert, Berlin: Duncker und Humbolt, 1982. Sertoğlu, Midhat: Osmanlı Tarih Lügatı, Istanbul: Enderun Yay., 1986. Shaw, Stanford J.: Between Old and New, e Ottoman Empire uınder Selim III, Cambridge Mass.: Harvard University Press, 1971. Shinder, Joel: “Career Line Formation in the Ottoman Bureaucracy, 1648-1750: A New Perspective”, JESHO, XVI(1973), p. 217-237. Süleyman Faik: Sefinetü’r-Rüesa, Istanbul, 1269. Şaşmazer, Lynne M.: “Policing Bread Price and Production in Ottoman İstanbul, 1793- 1807”, e Turkish Studies Association Bulletin, XXIV (2000), p. 21-40. Tuncer, Hüner: ‘Osmanlı Elçisi Ebubekir Ratib Efendi’nin Ozan Yönü’, Belleten, 47 (1983), p. 582-585. Uçman, Abdullah: Ebubekir Ratib Efendi’nin Nemçe Sefaretnamesi, İstanbul: Kitabevi Yay., 1999. Uyar, Mesut– Gök, Hayrullah: “Mühendishane-i Berr-i Hümâyun Kütüphanesinin Akibeti I”, 4. Kat, Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi Bülteni, (2003), p. 34-39. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: ‘Selim III’ün Veliaht İken Fransa Kralı Lui XVI ile Muhabereleri’, Belleten, II(1938), p. 191-246. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: “Tosyalı Ebubekir Ratib Efendi”, Belleten, XXXIX (1975), p. 49-76. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Merkezve Bahriye Teşkilatı, Ankara: TTK Yay., 1988. Woodhead, Christine: ‘From Scribe to Litterateur: A Career of a XVI century Ottoman Katib’, Bulletin of the British Society for Middle East Studies, 9 (1982), p. 55-74. Yeşil, Fatih: “İstanbul’un İaşesinde Nizâm-ı Cedîd: Zahire Nezâreti’nin Kuruluşu ve İşleyişi (1793-1839)”, Türklük Araştırmaları, 15(2004), p. 113-142. Yeşil, Fatih: “Looking at the French Revolution through Ottoman Eyes: Ebubekir Râtib Efendi’s Observations”, Bulletin of SOAS, 70 (2007), p. 283-304. Yeşil, Fatih: Aydınlanma Çağında Bir Osmanlı Kâtibi Ebubekir Râtib Efendi (1750-1799), İstanbul: Tarih Vakfı Yay., 2011. Yıldız, Aysel: “Şehzade (III.) Selim’in XVI. Louis ile Yazışmaları ve Doğu Sorunu”, ed: S. Kenan-H. Reindl Kiel, Deutsch-türkische Begegnungen, Festschrift für Kemal Beydilli, Berlin: EB Verlag, 2013, p. 417-438 Yıldız, Aysel: “Şehzadeye Öğütler: Ebûbekir Ratıb Efendi’nin Şehzade Selim’e (III) Bir Mektubu”, Osmanlı Araştırmaları/e Journal of Ottoman Studies, guest editor: Seyfi Kenan, 42 (2013), p. 233-274. Zilfi, ‘Madeline C.: Elite Circulation in e Ottoman Empire: Great Mollas of the Eighteenth Century’, JESHO, 26 (1983), 318-364.