XIX. Yüzyıl Osmanlı Başkentinde Entelektüel Bir Acem: Mirza Habib İsfehanî ve Terekesi

Yıl 2017, Cilt: 49 Sayı: 49, 293 - 341, 16.03.2017

Filiz Dığıroğlu

https://doi.org/10.18589/oa.590918

Öz

İranlı entelektüel bir muhalif olarak hayatının yarısını Osmanlı başkentinde
sürgünde geçiren Mirza Habib İsfehani’nin biyografisi, entelektüel ve siyasi kimliği
hakkında oldukça zengin bir literatür vardır. Farsça ve Fransızca muallimliğinin yanı
sıra müellifliği, mütercimliği sayesinde Dersaadet’in entelektüel muhitlerinde kısa
sürede aranan isimlerden biri haline gelen Mirza Habib, Osmanlı bürokrasisindeki yirmi beş yıllık memuriyet tecrübesiyle birlikte Hat ve Hattatân ve Farsça ders
kitapları yazarı, Sergüzeşt-i Hacı Baba-yı İsfehanî’nin mütercimi, İstanbul’un ilk ve
en uzun soluklu Farsça gazetesi Ahter’in yazarl arından biri olarak haklı bir şöhrete
sahip olur. Terekesine odaklanan bu makalenin amacı ise onun biyografisine ve entelektüel dünyasına ışık tutarak bir katkı sağlamaktır. Osmanlı Devleti’nin Farisî
kökenli memuru Habib Efendi’nin şair ve entelektüel kişiliği ile mütenasip olarak
ardında bıraktığı eşyaların büyük bir kısmını kitapları oluşturmaktadır. XIX. yüzyıl
Fars edebiyatının önemli figürlerinden birinin ardında bıraktığı eşyaları ve özellikle
kitaplarının listesi, Osmanlı/İran entelektüel hayatına dair pek çok ipucunu barındırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mirza Habib İsfehani, İstanbul, Acem, İranlı entelektüel, Fars dili ve edebiyatı, Kitap terekesi

A Persian Intellectual in the 19 th Century Ottoman Capital: Mirza Habib Isfahani and His Tereke

Öz

There exists a relatively extensive literature relating to the biography and
the intellectual and political identity of the nineteenth century intellectual adversary
Mirza Habib Isfahani, who spent half of his life in the Istanbul in exile, where soon
after his arrival he became a celebrated figure in intellectual circles. His acclaim was
a consequence of his literary scholarship as the author of a number of Persian works
on grammar; his authorship of Hatt ve Hattatân; his translation of Sergüzeşt-i Hacı
Baba-yı İsfehanî; and his contributions to the newspaper Akhtar, the first and longestrunning Persian newspaper published in the Ottoman capital. This literary scholar
was also a civil servant of the Ottoman state. By focusing on Mirza Habib Isfahani’s
tereke (the bequest of possessions) this articles will attempt to shed light on his biography and intellectual world. Moreover, owing to the fact that a significant part
of this possessions consisted of books and manuscripts left behind by this important
nineteenth-century figure, this examination will provide information pertaining to
the literary legacy of Ottoman and Iranian intellectuals of the period.

Anahtar Kelimeler

Mirza Habib Isfahani, Istanbul, Persian, Iranian Intellectual, Persian language and Literature, Booklist

Kaynakça

• Kaynaklar Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Babıali Evrak Odası (BEO) 207/15458. BOA, İrade-i Dahiliye (İ.DH) 1002/79172, 937/74233, 935/74062. BOA, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF MKT) 3/53, 86/73, 87/28, 87/29, 87/30, 87/149, 87/74, 145/132, 168/100, 173/15, . BOA, Maarif Nezareti Tedrisât-ı Tâliye Dairesi (MF TLY), 20/63. BOA, Maarif Nezareti Sicill-i Ahval Şubesi (MF SCL), 2/19. Şer’iyye Sicilleri Arşivi, Kısmet-i Askeriye Mahkemesi, nr.1940, s. 73-75. Yazmalar Habib İsfehani, Mecmua-i Eş‘ar ve Fevaid, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, no. FY 712. Nizam el-Kari, Divan-ı Elbise, (Habib İsfehani müntehabatı), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, no. FY 310. Losaz Fransevi, Tercüme-i Zeyl-i Bilas (Tercüme-i Jil Bilas), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, no. FY 294. Kaynak Eserler ve İncelemeler Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, haz. Prof. Dr. Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1995. Acar, M. Şinasi: Osmanlı’da Günlük Yaşam Nesneleri, İstanbul: Yem Yayın 2011. Alparslan, Ali: “Habib Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XIV (Ankara 1996), s. 370-371. Aydın, Enis Erdem: “Sultan Abdülaziz Döneminde Alfabe Tartışmaları: ‘Huruf-ı Mukatta’ ve Geç Tanzimat Zihniyeti”, Sultan Abdülaziz Dönemi ve Sempozyumu: Sosyo-Kültürel İlişkiler, 1 (2014) Ankara: Türk Tarih Kurumu, s. 139-152. Birinci, Ali: “Osmanlı Devleti’nde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Tarihin Hududunda Hatırat Kitapları, Matbuat Yasakları ve Arşiv Meseleleri, İstanbul: Dergâh Yayınları 2012, s. 124-201. Bozkurt, Fatih: Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011. MİRZA HABİB İSFEHANÎ VE TEREKESİ 340 Bozkurt, Fatih: “Sofrada Çatal-Bıçak Kullanımı yahut Osmanlı Sofra Âdâbının Değişimi”, Kültürümüzde Adab-ı Muaşeret, yay. haz. Azmi Özcan, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları: Bilecik 2015, s. 27-37. Browne, Edward Granwille: Literary History of Persia (1500-1924), Cambridge: Cambridge University reprinted 1930. Çiçekler, Mustafa: “Tanzimat sonrası Türkiye’de Farsça”, Name-i Aşina, 15-16 (Ankara 2004), s. 85-102. Çiftçi, Hasan: “Ubeyd-i Zakani”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLII (Ankara 2012), s.16-17. Çiftçi, Hasan: Ubeyd-i Zâkânî Toplumsal Görüşleri, Ahlak ve Felsefesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1996. Dığıroğlu, Filiz: “İstanbul-Tebriz Ticaret Hattında Validehan (XIX-XX. Yüzyıl)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 31 (İstanbul 2014), s. 69-112. Dığıroğlu, Filiz: Dersaadet’te Acem Bir Kitapçı: Kitap-füruş Hacı Hüseyin Ağa, İstanbul: Turkuaz Yayıncılık 2014. Erünsal, İsmail E.: Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar, İstanbul: Timaş Yayınları 2013. Findley, Carter V.: Kalemiyeden Mülkiyeye, çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1996. Gurney, John: “E.G. Browne and The Iranian Community in Istanbul”, Les Iraniens T. Zarcone-F. Zarinebaf (ed.), İstanbul-Teheran 1993, pp 149-175. Hacı Muhammed Ali Pirzade: Sefername-i Hacı Pirzade, haz. Hafız Ferman Fermaiyan, c. I-II, Tahran 1963. Han Melik Sasani: Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir, mütercim Hakkı Uygur, İstanbul: Klasik Yayınları 2006. http://www.iranicaonline.org/articles/habib-esfahani (erişim tarihi 23.01.2015). İnal, İbnülemin Mahmut Kemal: Son Asır Türk Şairleri, c. I, İstanbul: MEB Yayınları 1969. Karadeniz, Yılmaz: “İran’da Malkum Han ve Feth Ali Ahundzâde’nin Arap Alfabesini Değiştirme Teşebbüsleri (1860-1880), History Studies, Enver Konukçu Armağanı, 4, s. 215-226, Kut, Turgut: “1927’ye kadar ki Türk Yemek Kitapları Bibliyografyası”, http://www.turkishcuisine.org/article_details.php?p_id=21&PagingIndex=0&Pages=Articles (erişim tarihi: 16.01.2015) Lajos, Fekete: “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendi Evi”, çev. M. Tayyip Gökbilgin, Belleten, XLIII/170, Türk Tarih Kurumu: Ankara 1979, s. 457-480. FİLİZ DIĞIROĞLU 341 Lawrance, Tanya E.: Akhtar: A Persian Language Newspaper Published in Istanbul and the Iranian Community of the Ottoman Empire in the Late Nineteenth Century, İstanbul: Libra Yayıncılık 2015. Les Iraniens, (ed. T. Zarcone-F. Zarinebaf), İstanbul Teheran 1993. Necip Asım: “Kitapçılık”, İkdam, c. 53, no. 8937, 2 Cemaziyelahir 1340, s. 3 Pashazadeh, Gholamali: “Müsteşar’ul Devle ve Abdülaziz Dönemi Reformcularından Etkilenmesi”, Sultan Abdülaziz Dönemi ve Sempozyumu: Sosyo-Kültürel İlişkiler, 3 (Ankara 2014), s. 155-170. Rahim Reis Niya, (1328 hş.). İran ve Osmanî der Astane-i Karn-ı Bistum, Tahran, c.I. Riyâhî, Muhammed Emin: Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, Türkçesi Mehmet Kanar, İstanbul: İnsan Yayınları 1995. Şeker, Şemsettin: Ders ile Sohbet Arasında: On dokuzuncu Asır İstanbulu’nda İlim, Kültür ve Sanat Meclisleri, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi 2013. Şerifî: “Habib İsfehanî”, Danişnâme-i Edeb-i Fârisî/6, Edeb-i Fârisî der Anadolu ve Balkan, (Tahran 1383), s. 312-317. Şerifî: “Sergüzeşt-i Hacı Baba-yı İsfehanî”, Danişnâme-i Edeb-i Fârisî/6, Edeb-i Fârisî der Anadolu ve Balkan, (Tahran 1383), s. 437-440. Şerifî: “Sergüzeşt-i Jil Blas”, Danişnâme-i Edeb-i Fârisî/6, Edeb-i Fârisî der Anadolu ve Balkan, (Tahran 1383), s. 440-441. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, III (İstanbul 1979), s. 440. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı: Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, IV (Ankara 2004), s. 307-308. Türkiye’de Basılmış Farsça Eserler Çeviriler ve İranla İlgili Yayınlar Bibliyografyası, Ankara 1971. Yıldız, Güllü: “Osmanlı Matbuatının Farklı Bir Yüzü: Muhammed Tahir Tebrizî”, Türk Basın Tarihi Uluslararası Sempozyumu (19-21 Ekim 2016, Elazığ), (basılmamış sempozyum bildirisi). Süreli Yayınlar 1310 senesine mahsus Nevsal-i Servet-i Fünûn, Birinci Sene, İstanbul 1311, s. 84. Maarif, sene 2, c. 4, nr. 97, s. 289. Servet-i Fünun, 24 Haziran 1909, c.5, S.121, s.170.