MAD 1806 Işığında Osmanlı Surreleri: Rûmiyye-i Cedîde’nin Kuruluşu ve Siyasi-Hukuki Tahlili

Yıl 2018, Cilt: 52 Sayı: 52, 181 - 225, 10.09.2018

İrfan İnce

https://doi.org/10.18589/oa.592175

Öz

Genel olarak ŝurre adıyla anılan Haremeyn ve Kudüs ahâlisine yönelik nakdî
tahsisatlar farklı açılardan çalışılmıştır. Bu çalışmalarda Memlük dönemi Mısır
ŝurresinin Osmanlı döneminde de devam ettirilmiş olması, Anadolu ve Rumeli’de
Osmanlıların Mısır hâkimiyetinden önce birçok Haremeyn Vakfının kurulmuş olması ve Osmanlıların Haremeyn hâkimiyetinden önce Mekke ve Medine’ye düzenli
bir şekilde nakdî tahsisatlar göndermeleri göz önünde bulundurularak Osmanlı Mısır hâkimiyetinden hemen sonra biri İstanbul’dan diğeri Mısır’dan gönderilen iki
ayrı büyük ŝurrenin varlığı açıkça veya zımnen kabul edilmiştir. Haremeyn Evkafı
Nâzırı atanan Habeşî Mehmed Ağa tarafından hazırlanan Başbakanlık Osmanlı Arşivinde MAD 1806 numarasıyla kayıtlı belge Mısır dışındaki Haremeyn Vakıflarının 997-998/1589-1690 dönemine ait bir yıllık gelirlerinin muhasebe kayıtları ve
İstanbul’dan gönderilen yeni bir ŝurre sebebiyle devlet ricâli arasında çıkan tartışmayı
özetleyen bir arzdan oluşur. Bu makalede belgenin arz kısmı, hukuki içeriği, belgede
yer alan muhasebe kayıtları da gözönünde bulundurularak, 997/1589 yılından önce
İstanbul’dan gönderilen yüksek meblağlı bir ŝurre olmadığı gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı ŝurreleri, Haremeyn Vakıfları, irŝâdî vakıflar, havâle, süftece, bütçe

Ottoman Ŝurre in the Light of MAD 1806: Foundation of Rûmiyye-i Cedîde and Its Political and Legal Analysis

Öz

The cash subsidies sent to the people of Haramayn and Quds which are
generally known as ŝurre have been studied from different perspectives. In these studies, it has been assumed that after the establishment of the Ottoman rule in Egypt
two big ŝurres were maintained by the Ottomans, i.e. the old ŝurre of the Mamluks
and the ŝurre of Ottomans from Istanbul. The reason for this assumption was that
the Ottomans made formally no change concerning the ŝurre of the Mamluks, that
there were many endowments for the benefit of the people of Haramayn founded
in Anatolia before and after the Ottoman conquest of the Egypt and that the Ottomans began to send regularly subsidies to Haramayn before this time. The document
MAD 1806 which was prepared by the newly appointed superintendent for the endowments of Haremayn contains the total numbers of the revenues of the Haramayn
Endowments in the Ottoman Empire except Egypt from 997/1589 to 998/1590
and a report attached to the document which contains a summary of a discussion
triggered by sending a new ŝurre to Haramayn. In this article, I will examine the report of Habeşî Mehmed Ağa by taking into account its judicial aspects and checking
the sums of the revenues of the Haremayn Endowments given by Mehmed Ağa. I
will show that there was not a big ŝurre from Istanbul before that time.

Kaynakça

• Kaynaklar Arşiv Belgeleri ve Yazmalar Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliyeden Müdevver 1806. BOA, Ŝurre Defterleri, Evkaf 170 (Yıl: 1081/1671); EV.HKM.SR 827 (Yıl: 1132/1720). En-Nehrevâlî, Ķušbuddîn Muģammed b. Aģmed b. Muģammed al-Mekkî: elfevâ’idü’seniyye fi’r-riģle, İstanbul, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin, No. 2440, [Eserin kütüphane kataloğundaki adı Mecmû’atü’l-fevâidi’l-müteferriķa mine’ttârîĥ şeklinde verilmiştir]. El-Buģayrî, ‘Īsâ b. ‘Īsâ: ‘Ašıyyetu’r-raģmân fî ŝıģģati’l-irŝâdi li’l-cevâmik ve’l-ašyân, Kahire: el-Mektebetü’l-ezheriyye, ĥâŝŝ: 372, ‘âmm: 49572. Yayınlanmış Eserler 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560): Özet ve Transkripsiyon, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü 1993. Akgündüz, Ahmet: “İrsâdî Vakıf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII (İstanbul 2000), s. 448-50. Atalar, Münir: Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991. Barkan, Ömer Lütfi: Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Osmanlı Devlet Arşivleri Üzerine Tetkikler-Makaleler, II, haz. Hüseyin Özdeğer, İstanbul: İstanbul Üniversitesi 2000. Barkan, Ömer Lütfi: “İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defteri”, Belgeler, IX/13 (1979), s. 1-380. Beyyûmî, Muģammed ‘Alî Fehîm: Muĥaŝŝaŝatu’l-Ģaremeyni’ş-Şerîfeyn fî Mıŝr ibbâne’l- ‘aŝri’l-‘osmânî fi’l-fetre min 923-1220/1517-1805, Kahire: Dâru’l-ķâhire li’l-kitâb 1421/2001. Bizbirlik, Alpay: 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar: 972 Tahriri Işığında, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2002. Elkabashi, An’am Mohamed Osman: Osmanlı Medinesi: XVI. yy.’da Mukaddes Bir Şehrin İdarî, Sosyal ve Ekonomik Yapısı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006. El-Enŝârî, ‘Abdurraģmân: Tuģfetü’l-muģibbîn ve’l-ashâb fî ma‘rife mâ li’l-medeniyyîne mine’l-ensâb, haz. Muhammed el-‘Arûsî, Tunis: el-Mektebetü’l-‘atîķa, 1970/1390. Faroqhi, Suraiya: Herrscher über Mekka: Die Geschichte der Pilgerfahrt, Münih: Artemis Verlag 1990. Faroqhi, Suraiya: Hacılar ve Sultanlar: Osmanlı Dönemi Hac (1517-1638), çev. Gül Çağalı Güven, yay. haz. Ayşen Anadol, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1995. İRFAN İNCE 225 Genç, Mehmet, Erol Özvar: Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi 2006. Güler, Mustafa: Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları: XVI.-XVII Yüzyıllar, İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı 2002. Günay, Hacı Mehmet: “Vakıf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLII (İstanbul 2012), s. 475-79. El-Ģanbelî, Mer‘î b. Yûsuf: Ķalâidu’l-‘iķyân feēâ’il-i Âl-i Ośmân, haz. Ebû Yaģyâ ‘Abdullâh el-Kindî, Kuveyt: Gheras Publishing 2004/1425. İbn Fehd, Ebû Fâris ‘Izzüddîn ‘Abdül‘azîz b. ‘Ömer b. Muģammed: Bulûġu’l-ķirâ fî źeyli İtģâfi’l-verâ bi-aĥbâri Ummi’l-Ķurâ, II-III, haz. Ŝalâģuddîn b. Ĥalîl Ibrâhîm, ‘Addurraģmân b. Ģüseyn Ebu’l-Ĥayr, ‘Alyân b. ‘Abdul‘âlî, Kahire: Dâru’l-ķâhire 2005. İbn Fehd, Ebû’l-Fażl Muģibbuddîn Cârullâh Muģammed b. ‘Abdül‘azîz b. ‘Ömer elHâşimî el-Mekkî: Kitâbu Neyli’l-munâ bi-źeyli Bulûġi’l-ķirâ li-tekmileti İtģâfi’l-verâ, I-II, haz. Muģammed Ģabîb Ģîla, Mekke: Mü’ssesetü’l-furķân li’t-turâśi’l-islâmī 2000. İbrahim Rif‘at Paşa: Mir’âtü’l-Ģaremeyn, II, Kahire: Mašba‘atu Dâri’l-kütübi’l-mıŝriyye 1344/1925. İnce, İrfan: Medina im 12./18. Jahrhundert: Politische Strukturen, Beziehungen und Konflikte, mit Einblicken in den Gelehrtendiskurs, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Bochum: Ruhr Universität Bochum, 2014. (http://www-brs.ub.ruhr-uni-bochum.de/ netahtml/HSS/Diss/InceIrfan/diss.pdf) Kallek, Cengiz: “Süftece”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII (İstanbul 2010), s. 19-21. En-Nehrevâlî, Ebû ‘Abdillâh Ķušbuddîn Muģammed b. Aģmed b. Muģammed: Kitâb al-i‘lâm bi-a‘lâmi Beyti’lâhi’l-ģarâm, Kahire: Mašba‘atu’l-‘âmirati’l-‘ośmâniyye 1303/1886. Seyyid Es‘ad Efendî: Fetâvâ, el-Mašba‘atu’l-ĥayriyye, y.y., t.y. Pamuk, Şevket: “Kuruş”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVI (Ankara 2002), s. 258-59. Pere, Nuri: Osmanlılarda Madeni Paralar, İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları 1968. Râşid Mehmed Efendi, Çelebizâde İsmâil Âsım Efendi: Târîh-i Râşid ve Zeyli, I (1071- 1114/1660-1703), haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul: Klasik Yayınları 2013. Shaw, Stanford J.: The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt: 1517-1798, Princeton: Princeton University Press 1962. Wüstenfeld, Ferdinand (haz.): Die Chroniken der Stadt Mekka, III: Cušb ed-Dîn Muhammed Ben Ahmed el-Nahrawâli, Geschichte der Stadt Mekka und ihres Tempels [al-I‘lām bi-a‘lām balad allāh al-ģarām], Leipzig: F. A. Brockhaus 1857.