Reminiscence of a Forgotten Inheritage in Celvetiyye of Cyprus: The Building and Revival of the Mausoleum and Dervish Lodge of Kutup Osman Efendi in Magosa

Yıl 2018, Cilt: 53 Sayı: 53, 321 - 352, 07.12.2018

Mustafa Eyyamoğlu Nuran Kara Pilehvarian

https://doi.org/10.18589/oa.632212

Öz

This article about the Kutup Osman Efendi Dervish Lodge, located out-
side of the walls of Famagusta in the Turkish Republic of Northern Cyprus, focuses
on the changes the lodge went through especially before the nineteenth century
based on the archival documents, engravings, maps and the recent literature. At-
pazari Osman Fazlı Efendi (1632-1691), who was among the most salient figures
of Celvetiye brotherhood and who dispatched around 150 disciples, including the
renowned İsmail Hakkı Bursevi, to various parts of the Ottoman Empire, ended up
being exiled to Famagusta where he deceased in 1691 because of his significant degree
of intervention in politics in Istanbul. The tomb of this significant figure, who was
buried in the outskirts of the Ottoman Graveyard located outside of the walls of the
Famagusta, was eventually lost. Seyyid Mehmet Aga, also a member of the Celvetiye
brotherhood and a head royal door-keeper, who was appointed to Cyprus as a tax
officer (muhassil), found his tomb and built a mausoleum for him. Even though this
mausoleum is mentioned in the endowment deeds, there is no mention of the masjid
built next to it. Similarly, the fact that there was a dervish lodge in that location pre-
viously goes unnoticed. This article examines the mausoleum and the construction
around it, the historical evolution of the area since the conquest of Cyprus, and it
analyzes centuries-long archeological/cultural layers while observing the transforma-
tion of this previously Christian site into an Islamic one.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, Dervish Lodge of Kutup Osman Efendi, Ottoman Heritage, Turkish Culture in Cyprus, Ottoman Architecture of 19 th Century in Cyprus

Kıbrıs Celvetiliğinde Unutulmuş Bir Mirasın Yeniden Hatırlanışı: Magosa Kutup Osman Efendi Türbe ve Dergâhının İnşa ve İhyası

Öz

Bu makalede bugün Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde Magosa sur dışında

bulunan Kutup Osman Efendi Dergâhına ilişkin mevcut arşiv belgeleri, gravür, haritalar

ve yakın dönem araştırmaları değerlendirilerek dergâhın tarihsel süreçte geçirdiği

değişiklikler belirlenmeye, mevcut araştırmalarda yer almayan 19. yüzyıl öncesi

dergâhı hakkında tespitler yapılmaya çalışılmıştır. Osmanlı coğrafyasının muhtelif

bölgelerine gönderdiği ve aralarında İsmail Hakkı Bursevi’nin de olduğu 150 kadar

halifesi ile 17. yüzyıl Celvetiliği’nin dikkat çeken simalarından biri olan Atpazarî

Osman Fazlı Efendi (1632-1691) İstanbul siyasi hayatında önemli bir yer edinmiş

ve zaman zaman siyasete müdahaleleri dolayısıyla da sürgün edilerek son sürgün

yeri olan Magosa’da 1691 yılında vefat etmişti. Magosa kalesi sur dışında bulunan

Osmanlı Mezarlığı gerisine defnedilen Celvetiliğin bu önemli simasının zamanla kaybolan

kabri yine bir Celveti olan saray kapıcıbaşılarından ve Kıbrıs’a muhassıl olarak

atanan Seyyid Mehmet Ağa tarafından 19. yüzyıl başlarında bulunarak kendisi için

bir türbe yapılmıştır. Seyyid Mehmet Ağa’nın yaptırdığı Kutup Osman Efendi Türbesinden

vakfiyelerinde söz edilmiş olmasına rağmen bitişiğinde bulunan mescidin

bina edildiği belirtilmemiş, daha önceden aynı yerde bir tekke/dergâh olduğundan da

söz edilmemiştir. Çalışma, türbe ve etrafındaki yapılar topluluğunun tarihteki izlerini

sürmekte ve Kıbrıs’ın fethinden itibaren geçirdiği değişimi incelerken yüzlerce yılda

oluşmuş olan arkeolojik/kültürel katmanların çözümlemesini yapmakta Hristiyan

kutsal mekânlarının İslâmlaştırılması ve dönüşümü sonucu ortaya çıkan yeni kültürel

mekânları incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, Kutup Osman Efendi Tekkesi, Osmanlı Mirası, Kıbrıs’ta Türk Kültürü, 19. Yüzyıl Kıbrıs’ta Osmanlı Mimarlığı

Kaynakça

• Acar, Türkân: “Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 208 (2003), s. 303-326.
• Akar, Metin: “Kutup Osman Efendi ve Kıbrıs’ta Bıraktığı İzler”, 1. Uluslararası Türk Dün- yası Eren ve Evliyaları Kongresi Bildirileri, Ankara: Ervak Yayınları 1998, s. 29-42.
• Akozan, Feridun: “Türk Külliyeleri”, Vakıflar Dergisi, 8 (1969), s. 303-308.
• Altan, Mustafa Haşim: Belgelerle Kıbrıs Türk Vakıflar Tarihi, Lefkoşa: Vakıflar İdaresi Ya- yınları 1986.
• Aslanapa, Oktay: Kıbrıs’ta Türk Eserleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 1975. “Atpazarlı Osman Fadlı Efendi”, Evliyalar Ansiklopedisi, X (Ankara 2000), s. 217.
• Atun, Ata: Milat Öncesinden Günümüze Kıbrıs Tarihi Üzerine Belgeler, Magosa: Samtay Vakfı Yayınları 2005.
• Bağışkan, Tuncer: Kıbrıs’ta Osmanlı-Türk Eserleri, Lefkoşa: Kuzey Kıbrıs Müze Dostları Derneği 2005.
• Baykara, Tuncer: “Yeni Çeri Ocağının Kaldırılması ve Sosyal Sonuçları”, Sultan II. Mah- mud ve Reformları Semineri İstanbul, 28-30.VI.1989, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi 1990, s. 147-155.
• Bedirhan, Muhammet: Osman Fazlî Atpazarî: Hayatı-Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri (Ya- yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2001.
• Behçet, Hasan: Kıbrıs Türk Maarif Tarihi (1571-1968), Lefkoşa: Maarif Yayınları 1969.
• Beratlı, Nazım: Kıbrıslı Türkler’in Kökenleri ve Kıbrıs’ta Bektaşilik, İstanbul: Kalkedon Ya- yıncılık 2008.
• Cobham, Claude Delaval: Excerpta Cypria’dan Magosa Yazıları (M.Ö. 66-M.S. 1772), çev. Ata Atun, Magosa: Samtay Vakfı Yayınları 2002.
• Gazioğlu, Ahmet: Kıbrıs Türk Tarihi: Türk Dönemi (1570-1878), Lefkoşa: Kıbrıs Araştır- ma ve Yayın Merkezi 1995.
• Jeffrey, George: Historic Monuments of Cyprus, Nicosia: William James Archer 1918.
• Kamil, Gökalp: “Dünyada Mevlana İzleri Bakışında Kıbrıs’ta Mevlevilik Geçmiş ve Şimdi”, Dünyada Mevlana İzleri: Uluslararası Sempozyum, 13-15 Aralık 2007, Konya: Süsam Yayınları 2010, s. 209-220.
• Köprülü, Mehmet Fuad: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Baş- kanlığı Yayınları 1991.
• Kutup Osman Efendi Tekkesi Kitabesi, Cambulat Müzesi, Muğusa, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti.
• Luke, Harry C.: Cyprus, Nicosia: George G. Harrap&Kemal Rüstem 1965.
• Luke, Harry C.: Türk İdaresinde Kıbrıs 1571-1878, Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları 2014.
• Mogabgab, Theophilus A. H.: Supplementary Excerpts on Cyprus: Kıbrıs Yazılarına Ek (MÖ 522 - MS 1581), Lefkoşa: Galeri Kültür Yayınları 2014.
• Namlı, Ali: İsmail Hakkı Bursevi ve Tamâmü-l Feyz Adlı Eseri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1994.
• Namlı, Ali: “İsmaîl Hakkı Bursevî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIII (Ankara 2001), s. 102-106.
• Numan, İbrahim: “Kutub Osman Tekkesi Binaları Hakkında”, Sanatta Anadolu-Asya İlşkileri: Prof.Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları 2006, s. 345-358.
• Özönder, Hasan: “Kıbrıs’ta Mevlevilik ve Mevlevihaneler”, 6. Millî Mevlâna Kongresi, 24- 25 Mayıs 1992 Konya (Tebliğler), Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi 1993, s. 99-117.
• Özer, Ekrem: Osmanlı’da Tekke ve Tarîkat Islahâtları: II. Mahmud Dönemi ve Sonrası (Ya- yımlanmamış Doktota Tezi) Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2007.
• Özkul, Ali Efdal: Kıbrıs’ta Osmanlı İzleri/Traces of Ottoman Era in Cyprus, Lefkoşa: Kıbrıs Türk Yazarlar Birliği 2014.
• Seager, M. Captain: Reports on the Evcaf Properties, Nicosia: British Dalegates Cyprus 1883.
• Tanman, M. Baha: “Eyüpsultan’da Tarikat Yapıları”, 1. Eyüpsultan Sempozyumu: Tebliğler, İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi Kültür Yayınları 1997, s. 102-120.
• Yıldız, Netice: “Aquaducts in Cyprus”, Kıbrıs Araştırmaları Dergisi/Journal for Cypriot Studies, II/2 (1996), s. 89-111. Yıldız, Sakıb: “Atpazarî Osman Fazlı”, TDV İslâm Asiklopedisi, IV (Ankara 1991), s. 83-85.