18. Yüzyıl Sonunda Taşra Masraflarının Kontrolünde Görevlendirilen Mali Aktörler

Yıl 2019, Cilt: 54 Sayı: 54, 241 - 276, 21.06.2019

Sevinç Küçükoğlu

https://doi.org/10.18589/oa.632431

Öz

III. Selim yönetimi 18. yüzyıl sonlarında askeri ve mali alanlardaki dönüşümler kapsamında, taşradaki kazaların masraflarını ve bunlarla ilgili suistimalleri hedefleyen bazı düzenlemeler yaptı. Bu çerçevede taşra ahalisinin mali yükünü azaltmak ve taşradaki yerel güçleri kontrol altına almak için nâzır olarak tabir edilen görevliler tayin edildi. Mali alanın nâzırları olarak, defâtir nâzırları merkezde, defter nâzırları ise gerektiğinde bizzat kazalara giderek, sözkonusu masraflarla ilgili tutulan tevzî‘ defterlerinin hazırlanması ve masrafların ahaliden toplanması süreçlerine nezaret etmekle görevlendirildiler. Tevzî‘ defterlerindeki masraf kayıtları kazalara tayin edilen devlet görevlilerinin ve ayanların yönetim alanlarını nasıl kurguladıklarına, ne tür ittifaklar kurduklarına, yahut hangi yerel güçlerle mücadele ettiklerine ve en nihayetinde taşranın merkezle olan güç çatışmalarına dair önemli ipuçları vermektedir. Bu çalışma, tevzi defterleri ile ilgili arşiv kayıtlarına dayanarak, merkezden görevlendirilen mali nâzırların 1790’lar taşrasındaki sosyo-ekonomik rolü ve etkisini anlamaya çalışmakta, buradan hareketle bu görevlilerin Osmanlı Devleti’nin merkezileşme çabalarındaki yerini incelemektedir. Çalışma neticesinde taşraya gönderilen defter nâzırlarının sadece ayanların değil aynı zamanda taşrada olan diğer devlet görevlilerinin de güçlerini sınırlandırmak, merkez için tehlikeli olabilecek taşra aktörleri üzerine bilgi toplamak açısından önemli oldukları görülmüştür. Bu anlamda merkeziyetçi politikalara ve merkezin otoritesinin ahali nezdinde sağlamlaştırılmasına katkıda bulunmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

Tevzî‘ defteri, taşra maliyesi, defâtir nâzırı, defter nâzırı, mali denetim, merkez-taşra ilişkileri

Kaynakça

• Bibliography Archival Documents BOA, Âlî Emirî Tasnîfi Selim III (AE.SSLM.III), 14900. BOA, Bâb-ı ‘Asâfî Divân-ı Hümâyûn Kalemi (A.DVN.), 2206/12; 2207/47; 2209/42; 2209/48; 2210/65; 2224/31; 2227/59; 2235/9; 2239/76; 2241/29; 2242/59; 2244/74; 2256/10; 2259/9; 2261/39. BOA, Bâb-ı ‘Asâfî Tevzî‘ât, Zehâir, Esnâf ve İhtisâb Defterleri (A.DVNSTZEI.d.), 1/19; 2/146-7. BOA, Bâb-ı Defteri Başmuhâsebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d.), 6040. BOA, Cevdet Dahiliye (C.DH.), 5063; 10665; 11881. BOA, Cevdet Maliye (C.ML.), 2445; 12132; 12138; 12166; 12438; 14281; 14456; 21812. BOA, Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 10772. BOA, MŞH.ŞSC.d., 1091, 19a-21b, 37b-39b, 48a-48b, 12b-14a, 45b. BOA, Maliyeden Müdevver (MAD.d.), 4034/34. İSAM, Ankara Court Records (Sc.ANK.), 185, 153-4. NEW FISCAL ACTORS TO CONTROL PROVINCIAL EXPENDITURES 274 İSAM, Karaferya Court Records (Sc.KRFR.), 198b_101, 1, 9-11, 16, 20. İSAM, Rusçuk Court Records, (Sc.RUSC.), R-3, 19b, 34b, 43a. Manuscripts Halil Nuri Bey, Târih-i Nûri, Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, no. 239. Published Works Açıkel, Ali and Abdurrahman Sağırlı: “Tokat Şeriyye Sicillerine Göre Salyane Defterleri (1771-1840)”, Tarih Dergisi, 41 (İstanbul 2005), pp. 95-146. Akkuş, Yakup: “Osmanlı Maliyesi Literatüründe İhmal Edilmiş Bir Tartışma: Tevzi‘ Defterlerinden Vergi-i Mahsûsaya Geçiş”, Tarih Dergisi, 65 (İstanbul 2017), pp. 29-61. Akkuş, Yakup: Osmanlı Taşra Maliyesinde Reform: Merkez-Taşra Arasındaki İdarî-Malî İlişkiler ve Vilayet Bütçeleri (1864-1913), (unpublished doctoral dissertation) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011. Anastasopoulos, Antonis: “The Mixed Elite of a Balkan Town: Karaferye in the Second Half of the Eighteenth Century”, Αntonis Anastasopoulos (ed.), Provincial Elites in the Ottoman Empire, Halcyon Days in Crete V. A Symposium Held in Rethymno, Crete: Crete University Press 10-12 January 2003, pp. 259-68. Anastasopoulos, Antonis: “Crisis and State Intervention in Karaferye”, Frederick Anscombe (ed.), The Ottoman Balkans (1750-1830), Princeton, NJ: Markus Wiener Publishers 2006, pp. 11-33. Anastasopoulos, Antonis: “Lighting the Flame of Disorder: Ayan Infighting and State Intervention in Ottoman Karaferye, 1758-59”, IJTS, 8, 1 (Madison 2002), pp. 73-88. Cezar, Yavuz: Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi: XVIII. yy’dan Tanzimat’a Mali Tarih, İstanbul: Alan Yayınları 1986. Cezar, Yavuz: “18 ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Taşrasında Olusan Yeni Mali Sektörün Mahiyet ve Büyüklüğü Üzerine”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, 9 (İstanbul 1996), pp. 89-143. Çadırcı, Musa: Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: TTK Yayınları 2013. Çağman, Ergin: III. Selim’e Sunulan Islahat Layihaları, İstanbul: Kitapevi 2010. Çakır, Baki: Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII), İstanbul: Kitapevi 2003. Çiftçi, Cafer: “18. Yüzyılda Bursa Halkına Tevzi Edilen Şehir Masrafları”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5-6 (Bursa 2004), p. 67-86. Dal, Emrah: R-2 Numaralı Rusçuk Şer‘iyye Sicilinin Çeviriyazısı ve Tahlili (H.1108- 1111/M.1696-1699) v. 1-58, (unpublished master dissertation) Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi, 2018. L . S EV I N Ç K Ü Ç Ü KO Ğ LU 275 Genç, Mehmet: “Nâzır”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXII (Ankara 2006), pp. 449-450. Genç, Mehmet: Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Neşriyat 2000. Günay, Vehbi: “Yerel Kayıtların Işığında XVIII. Yüzyıl Sonlarında İzmir”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXV, 1 (İzmir 2010), pp. 253-68. İnalcık, Halil: “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700”, Archivum Ottomanicum, VI (New York 1980), pp. 283-337. İnalcık, Halil: Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul: Eren Yayınları 1992. İnalcık, Halil: “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration”, Thomas Naff and Roger Owen (eds.), Studies in Eighteenth Century Islamic History, Carbondale: Southern Illinois University 1977, pp. 27-52. Khoury, Dina Rizk: Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu: Musul, 1540-1834, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2003. Koç, Yunus and Fatih Yeşil (eds.): Nizam-ı Cedid Kanunları (1791-1800), Ankara: TTK Yayınları 2012. McGowan, Bruce: “The Age of the Ayans: 1699-1812”, Halil İnalcık and Donald Quataert (eds.), An Economic and Social History of the Ottoman Empire (1300-1914), Cambridge: Cambridge University 1994, pp. 642-44. McGowan, Bruce: Economic Life in Ottoman Europe. Taxation, Trade, and the Struggle for Land, Cambridge: Cambridge University Press 1981. Mert, Özcan: XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Çapanoğulları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1980. Mutafçieva, Vera: “XVIII. Yüzyılın Son On Yılında Ayanlık Müessesesi”, Tarih Dergisi, trans. Bayram Kodaman, 31 (İstanbul 1977), pp. 163-82. Neumann, Christoph: “Selanik’te On sekizinci Yüzyılın Sonunda Masarif-i Vilâyet Defterleri: Merkezi Hükümet, Taşra İdaresi ve Şehir Yönetimi Üçgeninde Mali İslemler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 16 (İstanbul 1998), pp. 69-97. Özkaya, Yücel: Osmanlı İmpartorluğu’nda Ayanlık, Ankara: TTK Yayınları 1994. Özkaya, Yücel: XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 1985. Özkaya, Yücel: “XVIII. Yüzyılın Sonlarında Tevzi Defterlerinin Kontrolü”, Belleten, LII, 203 (Ankara 1988), pp. 135-55. Özvar, Erol: Osmanlı Maliyesinde Malikane Uygulaması, İstanbul: Kitapevi 2003. Radushev, Evgeni: “Les Dépenses Locales dans L’empire Ottoman aux xviiie siècle”, Études Balkaniques, 3 (Sophia 1980), pp. 74-94. NEW FISCAL ACTORS TO CONTROL PROVINCIAL EXPENDITURES 276 Sayın, Abdurrahman Vefik (ed.): Tekâlif Kavâidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Ankara: Maliye Bakanlığı Yayınları 1999. Suceska, Avdo: “Vilajetski Ajani”, Godišnjak Društva Istoričara Bosne in Herzegovine, XIII (Sarajevo 1962), pp. 167-98. Süreyya, Mehmed: Sicill-i Osmanî, 4, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1996. Tabakoğlu, Ahmet: Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergah Yayınları 1985. Tulaşoğlu, Gülay: “Payitahta Yakın Olmanın Bedeli: Kocaeli Masraf Defterlerine Göre Şehir Harcamaları”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, Kocaeli: Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, 2017, pp. 1761-781. Uluçay, Çağatay: 18. ve 19. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul: Berksoy Basımevi 1955. Ursinus, Michael: “Avarız Hanesi und Tevzi Hanesi in der lokalverwaltung des Kaza Manastır (Bitola) im 17. Jh.”, Prilozi za Orijentalnu Filologiju, 30 (Sarajevo 1980), pp. 481-92. Ursinus, Michael: Regionale Reformen im Osmanischen Reich am Vorabend der Tanzimat: Reformen der Rumeliaschen Provinzialgouverneure im Gerichtssprengel von Manastir (Bitola) zur Zeit der Herrschaft Sultan Mahmuds II. (1808-39), Berlin 1982. Ursinus, Michael: “Zur Geschichte des Patronats: Patrocinium, Himaya und Deruhdecilik”, Die Welt des Islams, New Series, 23-24 (Leiden 1984), pp. 476-97. Yaycıoğlu, Ali: Partners of the Empire: The Crisis of the Ottoman Order in the Age of Revolutions, Stanford: Stanford University Press 2016. Yaycıoğlu, Ali: The Provincial Challenge: Regionalism, Crisis, and Integration in the Late Ottoman Empire (1792-1812), (unpublished doctoral dissertation) Cambridge: Harvard University, 2008. Yeşil, Fatih “Osmanlı İmparatorluğunda Nazırlıkların Yükselişi (1789-1826): Karşılaştırmalı Bir Analiz Denemesi”, Seyfi Kenan and Hedda Reindl-Kiel (eds.), Deutsch-türkische Begegnungen Festschrift für Kemal Beydilli, Berlin: EB Verlag 2013, pp. 465-90.