Musul Kazası’nın Cizyegüzârları ve Bölgesel İlişkileri (XVII. Yüzyılın Son Çeyreği)

Yıl 2020, Cilt: 55 Sayı: 55, 1 - 49, 04.05.2020

Oğuzhan Samıkıran

https://doi.org/10.18589/oa.777830

Cited By: 1

Öz

Osmanlı kenti–gayrimüslim ilişkisi çerçevesinde cizye defterlerinin, Osmanlı
gayrimüslimleri (zimmiler) tarihine ve Osmanlı şehir tarihine katkısını belirlemek
araştırmanın problemi olarak ele alınmıştır.
Araştırmanın genel amacı Musul Kazası’ndaki gayrimüslimlerin kentsel-kırsal yerleşimlerini,
göç ve göçmenlerin niteliğini, zanaatların mekânsal örgütlenmesini,
Musul’un bölgesel ilişkilerini ve çiçek hastalığının etkilerini ortaya koymaktır.
Diğer amaçlarsa şunlardır: Kentsel-kırsal nüfus ve gelir düzeyi nedir? Toplumsal ve
demografik karakteristiği belirlemede defter terminolojisindeki kavram karmaşasının
etkisi nedir? Zanaatların niteliği ve niceliği ile mahallelerin karakteristiği arasındaki
ilişki nedir? Usta-çırak sayısındaki orantısızlığın nedeni nedir? Serhat şehirlerine
ait cizye defterlerinin içerikleri ile Osmanlı hudut politikaları arasındaki ilişki nedir?
Çiçek hastalığının yayılması ile dokumacılık arasındaki ilişki nedir?
Araştırmanın esasını 1103/1691-92 tarihli Musul Kazası cizye defteri oluşturmuştur.
Defterdeki verilerin yorumlanmasında Osmanlı Arşivi’ndeki (İstanbul’da) çeşitli belge
ve defterler ile Diyarbakır ve Mardin şer‘iyye sicilleri kullanılmıştır.
Araştırmada şu bulgulara ulaşılmıştır: Kazadaki yerli gayrimüslimlerin % 49’u kentte
sakin olup % 64’ü ednâ (gelir düzeyi açısından fakir) idi. Kırsaldaki ednâların oranıysa
% 77 idi. Kentte kırsal alandan (oranı % 29’dur) ve farklı kentlerden (oranı
% 61’dir) göçmenlere rastlanmıştır. ‘‘Kentte iş tutanlar’’ ve ‘‘gelip-gidenler’’ olarak
sınıflandırılan perakendelerin çoğunluğunu oluşturan rencberler; hamalları, zanaat
ve sermaye sahiplerini kapsamıştır. Rencber, mimar, kuyumcu, semerci, dokumacı
ve dokumacılığın yan kollarını oluşturan zanaatkârların çoğunluğu Dergâh-ı Nestûrî
Mahallesi’ndeydi. Nehir nakliye araçlarının üretiminde rol oynayan esnaf aynı mahallede
yoğunlaşmıştı. Bazı Müslüman çıraklar, gayrimüslim ustalarla çalışıyordu.
Şehirdeki çırakların oranı % 13’tü. Göçmen çırakların oranıysa % 26 idi. Kuyumcuların
1/3’i, kılıççılarınsa % 31’i göçmendi. Musul’da gayrimüslim ekmekçi, kasap,
değirmenci ve nalbantlara rastlanmamıştır. Çiçek salgını en fazla terzi, rencber, çulha,
boyacı ve marangoz esnafını etkilemiştir. Atasözlerinde Osmanlı vergi yaptırımlarının
izlerine rastlanmıştır.
Gayrimüslimler açısından kırsal ve kentsel nüfus arasında ciddi bir fark olmamasına
rağmen kırsal yoksulluk kentsel yoksulluktan yüksekti. Kırsaldaki düşük gelir düzeyi
ile Musul’un idari ve coğrafi konumunun sağladığı istihdam alanları ve ticaret; emek,
zanaat ve (düşük/yüksek) sermaye sahiplerini kente ve özellikle kentin işlek mahallelerine
yöneltmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cizye Defterleri,, Osmanlıda Gayri Müslimler,, Musul’un Yahudileri ve Hristiyanları,, Ortadoğuda Zanaat ve Zanatkarlar,, Ortadoğu’da Göç ve Göçmenler, Osmanlı’da Çiçek Hastalığı,, Türk ve Arap Atasözleri,

Kaynakça

• 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1571): Özet, Transkripsiyon ve İndeks, I,Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire BaşkanlığıYayınları 1996.