Kaybolan Bir Kültür Varlığımız “Çermik Hanı” ve Kervan Yolu Güzergâhı

Yıl 2022, , 172 - 181, 26.06.2022

Erbil Cömertler Aktuğ

https://doi.org/10.48120/oad.1107535

Öz

Kervanların konaklama ihtiyaçlarının karşılanması yanında yolların güvenliği açısından da önemli yapılar olan hanlar özellikle XIII. yüzyılda Anadolu’nun her yanına yayılmış ticaret ağını gözler önüne sermektedir. Korunaklı ve sağlam yapılar olmalarına karşın zaman içerisinde birçoğu işlevini yitirdiğinden günümüze çok azı ulaşabilmiştir. Son yıllara kadar harap durumda olan ancak yol çalışmaları esnasında yıkılan bu hanlardan biri de Diyarbakır İline 90 km mesafede Çermik İlçe merkezinde yer alan Çermik Hanı’dır. Eşodaklı hanlar grubunda bulunan Çermik Hanı, benzer plan örnekleri göz önüne alınarak XIII. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilen bir Anadolu Selçuklu yapısıdır. Kareye yakın dikdörtgen bir alan kaplayan yapı, girişe paralel bir duvarla ortadan ikiye ayrılmıştır. Tamamen kapalı bölümlerden oluşan hanı ikiye bölen duvarın doğusu kapalı avlu, eyvanlar ve servis bölümleri, batısı ise barınma bölümü olarak düzenlenmiştir. Dağlık bir arazide ve kışın kullanımı zor bir yol güzergâhında yer alan yapı, bir yol ayrımında yer almaktadır. Çermik’ten ayrılan yol güzergâhı kısa bir yoldan Diyarbakır’ı, Kâhta ve Malatya'ya bağlarken diğer bir yol Siverek üzerinden Şanlıurfa’ya bağlamaktadır. Bu çalışmadaki amacımız, bir taraftan Çermik Hanı’nın varlığını duyurarak yol güzergâhlarının tespitine katkıda bulunmak diğer taraftan halen var olup bakımsız durumda olan yapılara dikkat çekerek bu yapıların önemini vurgulamaktır.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Çermik, Han, Kervan yolları, Eşodaklı Hanlar

Destekleyen Kurum

Pamukkale Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü

Proje Numarası

2018KRM002-184

Teşekkür

Pamukkale Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğüne teşekkür ederim.

Our Lost Cultural Property "Çermik Khan" and The Route of The Caravan Road

Öz

The Khans, which are important structures for the safety of the roads as well as meeting the accommodation needs of the caravans, reveal the trade network that spread all over Anatolia, especially in the XIIIth century. Although Khans are sheltered and solid structures, very few of them have reached to the present as many of them lost their function in time. One of these Khans, which had been already dilapidated until the recent years, but was destroyed during the road works, is Çermik Khan, located in the center of Çermik District, which is in 90 km distance from Diyarbakır Province. Çermik Khan, which is in the concentric Khans group, is an Anatolian Seljuk structure dated to the first half of the XIIIth century by taking into account similar plan examples. The building, which occupies a rectangular area close to a square, is divided into two by a wall parallel to the entrance. The part at the east of the wall dividing into the Khan two, which consists of completely closed sections, is arranged as a closed courtyard, iwans and service sections, whilst the part at its west is arranged as a sheltering section. The building, located on a mountainous area and on a road route that hard to use in winter, is located at a crossroad. While the road route leaving from Çermik connects Diyarbakır to Kâhta District and Malatya with a short road, another road connects Diyarbakır to Şanlıurfa via Siverek District. Our aim in this study is to contribute to the determination of road routes by announcing the existence of Çermik Khan on the one hand, and to emphasize the importance of these structures by drawing attention to the buildings that still exist but are in a neglected condition on the other hand.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Çermik, Khan, Caravan Routes, Concentric Khans.

Proje Numarası

2018KRM002-184

Kaynakça

• Akozan, Feridun, “Türk Han ve Kervansarayları”, Türk San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri-I, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Türk San'atı Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1963, s.133-167.
• Aytaç, İsmail, “Selçuklu Döneminde Malatya-Kâhta Kervan Yolu ve Kervansarayları” I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler-I, (Ed. Osman Eravşar), Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Konya, 2001, s.49-59, 519-527.
• Aytaç, İsmail, “Selçuklu Kervansarayları, Türkler, C.7, (Ed. Hasan Celal Güzel- Halil İnalcık), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.854-910.
• Erdmann, Kurt, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts I-II, Berlin, 1961.
• Ersoy, Bozkurt, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”, Kültür ve Sanat, S.31, Ankara, 1996, s.16-20.
• Görür, Muhammet, “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, (Ed. Hakkı Acun), TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s.530-559.
• Görür, Muhammet, “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Kataloğu”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, (Ed. Hakkı Acun), TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s.470-529.
• Güran, Ceyhan, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1978.
• http://seldjukian.blogspot.com/2007/11/kervansaraylar-zerine-almalar-ayl-tkel.html 22.03.2022. İlter, İsmet, Tarihi Türk Hanları, Karayolları Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1969.
• Kuban, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.
• Özergin, M. K., Anadolu Selçukluları Çağında Anadolu Yolları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi), İstanbul, 1959.
• Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Kervan Yolları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2007.
• Turan, Osman “Selçuklu Kervansarayları”, Belleten, C.X, S.39, Ankara, 1946, s.471-496.
• Ünal, Rahmi Hüseyin, “Antalya-Korkuteli Kervan Yolu Üzerinde Bilinmeyen Üç Han”, Sanat Tarihi Dergisi, C.XIX, S.1, Nisan 2010, s.57-99.
• Ünal, Rahmi Hüseyin, “Sevserek Hanı (Malatya-Pütürge) ve Yerhan (Erzincan-Refahiye) Hakkında Bir İnceleme”, I. Türkoloji Kongresi Tebliğleri 15-20 Ekim 1973, C.III, Tercüman Gazetesi- İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1979, s.952-968.
• Ünal, Rahmi Hüseyin, Diyarbakır İli’ndeki Bazı Türk-İslam Anıtları Üzerine Bir İnceleme, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1975.
• Yavuz, Ayşıl Tükel, “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi” IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya, 1995, s.183-198.
• Yavuz, Ayşıl Tükel, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekan-İşlev İlişkisi İçinde Savunma-Barınma” IX. Vakıf Haftası Kitabı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1991, s.253-284.
• Yavuz, Ayşıl Tükel, “Alara Han’ın Tanıtılması ve Değerlendirilmesi” Belleten, C.XXXIII, S.132, Ankara, 1969, s.429-491.
• Yavuz, Ayşıl Tükel, “Anadolu’da Eşodaklı Selçuklu Hanları” O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi, S.2, Ankara, 1976, s.187-204.
• Yavuz, Ayşıl Tükel, “Mirçinge Han ve Anadolu Selçuklu Dönemi Eşodaklı Kervansarayları Arasındaki Yeri”, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.11, S.1-2, Ankara, 1991, s.41-55.
• Yıldız, İrfan, “Han-ı Gevran”, Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Akademik Araştırma ve Değerlendirmeler, (Ed. İrfan Yıldız), Serüven Yayınevi Yayınları, İzmir, 2021, s.1-14.