Kâkûyî Hükümdarı Zahîrüddin Ebû Mansûr Ferâmurz ve Dönemi

Yıl 2023, , 521 - 534, 26.12.2023

Cihan Gençtürk

https://doi.org/10.48120/oad.1283385

Öz

Ebû Mansûr Ferâmurz, X. ve XI. yüzyıllar arasında İsfahân, Rey, Hemedân ve Yezd çevresinde hüküm sürmüş olan Kâkûyîler’in ikinci hükümdarıdır. Ferâmurz babası ve aynı zamanda hânedanın kurucu olan Ebû Ca’fer Alâüddevle Muhammed b. Rüstem Düşmenziyâr’ın iktidarının sonlarına doğru, Gazneliler’e rehin olarak bırakılmıştı. Fakat Gazneliler’in 1040 yılında meydana gelen Dandanakan Savaşı’nda Selçuklular karşısında yenilmesiyle birlikte, özgürlüğüne kavuşmuş ve Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey tarafından Kâkûyîler’in başına getirilmiştir. Ebû Mansûr Ferâmurz, 1041 yılında babasının ölümünün ardından gerçek anlamda iktidarı eline aldı. Ferâmurz’un iktidarı döneminde Kâkûyîler; Büveyhîler’in ve Gazneliler’in zayıflamasıyla birlikte İran’da önemli bir güç olarak ortaya çıkan Selçuklular ile Kâkûyîler’in ilişkileri bazen dostane bazen de hasmane şeklinde olmuştur. Bu durum ise Ebû Mansûr Ferâmurz’un iktidarının büyük bir kısmını Selçuklular ile mücadele içiresinde geçmesine neden olmuştur. Bu mücadelenin sonucunda ise Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey hânedanın başkenti olan İsfahân şehrini ele geçirmiş ve hânedan üyelerini buradan uzaklaştırarak onları Yezd şehrine yerleştirmiştir. Bu çalışmada İran’nın öenmli bir bölgesi olan ve Rey, Hemedân, İsfâhân gibi önemli şehirleri içinde barındıran Cibâl bölgesinde hâkimiyet kuran Kâkûyîler’in Ebû Mansûr Ferâmurz dönemindeki siyasî faaliyetleri mevcut kaynaklar ışığında değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ebû Mansûr Ferâmurz, Büveyhîler, Kâkûyîler, Selçuklular, Tuğrul Bey.

Kâkûyî Ruler Zahîrüddin Ebû Mansûr Ferâmurz and His Period

Öz

Abû Mansûr Ferâmurz was the second ruler of the Kâkûyids, who ruled around Isfahân, Rey, Hamadân and Yazd between the Xth and XIth centuries. Ferâmurz had been left as a hostage to the Ghaznavids towards the end of the rule of his father and the founder of the dynasty, Abû Ca’fer Alâüddevle Muhammed b. Rüstem Düşmenziyâr. However, when the Ghaznavids were defeated by the Seljuks at the Battle of Dandanakan in 1040, he regained his freedom and was appointed as the head of the Qâqûyids by the Seljuk Sultan Tugrul Beg. After the death of his father in 1041, Abû Mansûr Ferâmurz actually took power. During Ferâmurz’s rule, the relations between the Kâkûyids and the Seljuks, who emerged as an important power in Iran with the weakening of the Büveyhids and Ghaznavids, were sometimes friendly and sometimes hostile. This situation caused Abû Mansûr Ferâmurz to spend most of his rule in struggle with the Seljuks. As a result of this struggle, the Seljuk Sultan Tugrul Beg captured the city of Isfahan, the capital of the dynasty, and removed the members of the dynasty and settled them in the city of Yazd. In this study, the political activities of the Kâkûyids, who established sovereignty in the Jibâl region, which is an important region of Iran and includes important cities such as Rey, Hamadân and Isfâhân, during the reign of Abû Mansûr Ferâmurz will be evaluated in the light of available sources.

Anahtar Kelimeler

Ebû Mansûr Ferâmurz, Buwayhids, Kâkûyîds, Seljuks, Tughril Bey

Kaynakça

• Agacanov, Sergey Grigoreviç. Selçuklular, (Çev. Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2006.
• Âştîyanî, Abbâs İkbâl-Pîrnîya, Hasan. Târîh-i Kâmil-i İran (ez Guzeşte tâ be İmrûz ), be ihtimâm-i Saîd Kâanî, C. II. Tahran: İntişârât-i Gülistân-i Şâirân, 1385 hş.
• Azîmî. Azîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (Hicrî 430-538=1038-1143-44),( Çev. ve Not. Ali Sevim). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Bâğbidî, Hasan Rızâî. Sikkehâ-yi İran der Dovre-yi İslâmî ez Âğâz tâ ber Âmeden-i Selçûkîyân. Tahran: İntişârât-i Sâzmân-i Mutâla’a ve Tedvîn-i Kitâb-i Ulûm İnsânî-i Danişgâhhâ,1393 hş.
• Bosworth, C. E. “Dailamîs in Central Iran: The Kâkûyids of Jibâl and Yazd”, (Edited by C. E. Bosworth), The Medieval History of Iran, Afghanistan and Central Asia. London: Variorum Reprints, 1977.
• _____________. “The Political and Dynastic History of The Iranian World (A. D. 1000-1217)”, The Cambridge History of Iran, C. V. Cambridge: Cambridge University Press, 1968.
• _____________. “Kâkûyids”, Encyclopaedia of Islam, C. 4, E. J. Brill. Leiden 1997, 465-466.
• Beyhakî, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin. Târîh-i Beyhakî, (Neşr. Ali Ekber Feyyâz), (be ihtimâm-i Muhammed Ca’fer Yâhakkî). Meşhed: İntişârât-i Dânişgâh-i Firdevsi, 1383 hş.
• Ebü’l-Fidâ, el-Melikü’l Müeyyed İmâdüddîn İsmâil b. Ali b. Mahmûd el-Eyyûbî. el- Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, C. II, (Neşr. es-Seyyid Muhammed Abdullatîf el-Habîb vd.). Kahire: el-Matbaatü’l-Hüseyniyyeti’l Mısriyye, 1907.
• el-Bundârî, İmâdeddîn el-Kâtib el-İsfahânî. Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), (Çev. Kıvameddin Burslan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1946.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târihu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm (Hicrî 441-460), C. XXX, (Neşr. Ömer Abdüsselâm). Beyrut: Tedmürî, Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1994.
• Gürgânî, Fahreddîn Es’ad. Vîs u Râmîn, (Neşr. Magoli A. Todua-Alexandre A.Gwakharia). Tahran: İntişârât-i Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1349 hş.
• Gençtürk, Cihan. İran Büveyhîleri (322-448/934-1056) (Siyaset, İdarî Teşkilât ve Sosyo-Kültürel Hayat), Erzurum: Fenomen Yayınları, 2021.
• _____________. Kâkûyîler ve Alâüddevle Muhammed Dönemi (1007-1041)”, History Studies 14, S. 2, (2022), 313-334.
• Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus). Abû’l-Farac Tarihi, C. I, (Çev. Ömer Riza Doğrul). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1945.
• Güner, Ahmet. “Yezd Kâkûyîleri (Kâkveyhîler) ve Selçuklular”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Konya: Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayını, (11-13 Ekim 2001).
• _____________; “Kâkûyîler”; Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 220.
• Hasan Caferî. Târîh-i Yezd, (Neşr. Îreç ÂfşÂr). Tahran: İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, 1389 hş.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn, C. IV, (Neşr. Halil Şehhâde-Süheyl Zekkâr). Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, C. XV, (Neşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ) Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye, 1995.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fî’t-Târîh, C. VII-VIII, (Trc. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın). İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2016.
• İbnü’l-Verdî; Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer, Târîhu İbnü’l-Verdî (Tetimmetü’l- Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer), C. I. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye, 1996.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî. Ülkelerin Yolları, (Çev. Murat Ağarı), İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2015.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
• Kazvînî, Hamdullah Müstevfî, Ebû Bekr b. Ahmed b. Nasr. Nüzhetü’l Kulûb, (Neşr. G. Le Strange). Tahran: İntişârât-i Esâtîr, 1389 hş.
• Kazvînî, Kâdî Ahmed Gaffâri. Târîh-i Cihân Ârâ. Tahran: İntişârât-i Kitâb Furûşî-yi Hâfız, 1338.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Kuruluş Devri, C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016.
• _____________. Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul: MEB, 1976.
• Kurtuluş, Rıza. “Kâşân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, TDV Yayınları, İstanbul, 3-4.
• Merçil, Erdoğan. “Sultan Tuğrul Bey Zamanında İran”, Selçuklular (Makaleler). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011.
• _____________. “Yezd Atabegleri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 12, (İstanbul 1982), 367-385.
• Miles, George C. The Numismatic History of Rayy, Numismatic Studies, No. 2. New York: The American Numismatic Society, 1938.
• _____________. “Another Kâkwayhid Note”, Museum Notes 18, American Numismatic Society, (New York 1972), 139-148.
• _____________. “The Coinage of The Kâkwayhid Dynasty”, Iraq 5, S 2, British İnstitute for The Study of Iraq, (1938), 93-104.
• Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas (Anonim), (Neşr. Muhammed Takî Bahâr (Melik el-Şûera), (be himmet-i Muhammed Ramazânî). Tahran: İntişârât-i Kelale Haver, 1318 hş.
• Kirmânî, Nâsırüddîn Münşî. Nesâ’imü’l-Eshâr min Letâ’imi’l Âhbâr der Târîh-i Vüzerâ, (Neşr. Mîr Celâleddin Hüseynî Urmevî). Tahran: İntişârât-i İttilâât, 1364 hş.
• Okumuş, Aydan. “Yezd Atabegliği (1141-1318)”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Marmara Üniversitesi, 2012.
• Özgüdenli, Osman Gazi. Selçuklular (Büyük Selçuklu Devleti Tarihi 1040-1157), C. I. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• _____________. “Bir Ortaçağ İran Şehrinin Anatomisi: İsfahân (650-1500)”, Name-i Aşina, 5/11, (2003), 59-97.
• Piyadeoğlu, Cihan. “Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal”, Türkiyat Mecmuası 23, (2013), 117-143.
• Reşîdüddîn Fazlullah. Cami’üt-Tevârih Selçuklu Devleti, (Çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş). İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Seccâdî, Sâdık-Seyyîd Ali Âl-i Dâvûd. “Âl-i Kâkûye”; Dâiretü’l-Maârif-i Bozorg-i İslâm, C. 2, Tahran: Merkez-i Dânişnâme-yi Cihân-i İslâm, 1374 hş., 111-112.
• Strange, Guy Le. Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya), (Çev Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar). İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2015.
• Sütûde, Hüseyin Kulî. Târîh-i Âl-i Muzaffer, C. 2. Tahran: Çâphâne-yi Dânişgâh-i Tahran, 1346 hş.
• Tâçâbâdî, Muhammed Hüdâverdî. Târîh-i Sîyâsî ve İçtimâî-yi Kirmân: ez Vurûd-i İslâm tâ Pâyân-i Âl-i Bûveyh. Kirmân: İntişârât-i Merkez-i Kirmân Şînâsî,1386 hş.
• Tokma, A. Naci. “Gürgânî, Fahreddîn Es’ad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, TDV Yayınları, İstanbul 1996, 321.
• Turan, Osman. Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.
• Yâkût el-Hamevî. Mu’cemü’l-Büldân, C. I-II-V. Beyrut: Dâr Sâdır,1977.
• Yılmaz, Ahmet. Sultan I. Mesûd Devri Gazneliler Tarihi (1030-1041). Erzurum: Fenomen Yayınları, 2021.
• Zahîrüddîn Nîşâburî. Selçûknâme, (Neşr. Mîrzâ İsmâîl Afşâr),.Tahran: İntişârât-i Esâtîr, 1390 hş.