Musical Treatises of al-Kindî and Ikhwan-i Safa, Two Philosophical Symbols of the Medieval Islamic World: Similarities and Differences

Yıl 2023, , 739 - 769, 26.12.2023

Osman Şahin

https://doi.org/10.48120/oad.1283537

Öz

In this article, the music-related treatises of al-Kindî, one of the important philosophers and music theorists of the medieval Islamic world, and Ikhwan-i Safa, one of the philosophical schools of the period, are evaluated and the similarities and differences are tried to be revealed. First, Kindî's life, works and contribution to the music theory in the medieval Islamic world are discussed. Then the Ikhwan-i Safa’s - which could be considered a philosophical school of thought and produced works regarding the connection between human, music, belief and the universe - debut, works and music treatise are evaluated. Thus, the theoretical and philosophical perspectives that these two important symbolic names brought to music are examined. Finally, the similarities and differences between the musical treatises of Kindî and İkhwan-i Safa are tried to be explained, together with the philosophical climate that affected them. The scientific depth of Kindî and İkhwan-i Safa, which tries to express the connection between belief, universe, human and music in the medieval Islamic world and the reflection of the endless cycle in the universe ın the context of human, music and nature, is discussed in the axis of musical treatises. As a result, answers have been sought to the questions of how music, the universe, belief and human beings are evaluated in the cosmic framework, how they perceive music and how music has a place in their world of meaning from the perspective of Kindî and İkhwan.

Anahtar Kelimeler

al-Kindî, Ikhwan-i Safa, Musical Treatise, Cosmology, Numbers and the Universe

Ortaçağ İslam Dünyasının İki Felsefi Sembolü el-Kindî ve İhvân-ı Safâ’nın Müzik Risâleleri: Benzerlik ve Farklılıklar

Öz

Bu makalede, Ortaçağ İslam dünyasının önemli filozof ve müzik kuramcılarından el-Kindî ve dönemin felsefi ekollerinden İhvân-ı Safâ’nın müzikle ilgili risâleleri değerlendirilmiş, aralarındaki benzerlik ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda, önce Kindî’nin yaşamı, eserleri ve Ortaçağ İslam dünyasındaki müzik kuramına olan katkısı ele alınmış, sonra insan, müzik, inanç ve evren arasındaki bağlantı çerçevesinde eserler ortaya koyan ve felsefi bir düşünce okulu sayılabilecek İhvân-ı Safâ’nın ortaya çıkışı, çalışmaları ve müzik risâlesi değerlendirilmiştir. Böylece, bu iki önemli sembol ismin müziğe getirdiği kuramsal ve felsefi bakış açısı irdelenmiştir. Son bölümde, Kindî ve İhvân-ı Safâ’nın müzik risâleleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar ortaya konulmaya, bu benzerlik ve farklılıkları etkileyen felsefi iklimle birlikte anlamlandırılmaya çalışılmıştır. Çalışmada, Ortaçağ İslam dünyasında inanç, evren, insan ve müzik arasındaki bağlantıyı ve evrendeki sonsuz döngünün insan, müzik ve doğa eksenindeki yansımasını felsefi bir bakışla ifade etmeye çalışan Kindî ve İhvân-ı Safâ’daki bilimsel derinlik, müzik risâleleri ekseninde ele alınmıştır. Sonuç olarak, Kindî ve İhvân’ın perspektifinden müzik, evren, inanç ve insanın kozmik çerçevede nasıl değerlendirildiği, müziği nasıl algıladıkları ve onların anlam dünyasında müziğin nasıl bir yer edindiği sorularına cevap aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

– el-Kindî, İhvân-ı Safâ, Müzik Risâlesi, Kozmoloji, Sayılar ve Evren

Kaynakça

• Akgün, Tuncay. “Meşşâî Filozoflar ve Gazâlî’nin Ontolojisinde Varlık-Mâhiyet Tartışmaları”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16, S. 2 (Aralık 2016): 235-258.
• Akşit, Mirpenç. “Fârâbî ile İhvân-ı Safâ’nın Siyaset ve Toplum Teorilerinin Buluşma Noktaları”, Ekev Akademi Dergisi 24, S. 81 (Aralık 2020): 293-308.
• Akyüz, Turgut. “İslam Düşünce Tarihinde Felsefe Karşıtı Tavırlar”, Kesit Akademi Dergisi 4, S.15 (Haziran 2018): 79-87.
• Alsancak, Eyüp. “İhvân-ı Safâ’nın Matematik Felsefesi.” Yayımlanmamış Doktora Tezi.., Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2021.
• Arslan, Fazlı. İslam Medeniyetinde Mûsikî. İstanbul: Beyan Yayınları, 2017.
• Aslan, Nesibe. “İhvân-ı Safâ Epistemolojisi ve Sezgisel Bilgi.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Sakarya Üniversitesi, 2022.
• Aslan, Recep. “İhvân-ı Safâ’nın Nübüvvet Anlayışı”, Din ve Bilim Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2, S. 2 (Aralık 2019): 11-22.
• Aydın, Hasan. “Sicistânî ve Harirî’nin Eleştirileri Işığında İhvân es-Safâ’da Din-Felsefe İlişkisi”, Kelâm Araştırmaları Dergisi 7, S. 1 (Ocak 2009): 57- 74.
• Boydaş, Okan. “Ezoterizm, Mu Uygarlığı ve Mu Kozmogonik Diyagramı”, Kent Kültürü ve Yönetimi Dergisi 10, S. 3 (Eylül 2017): 338-350.
• Bozkurt, Birgül. “Harf Gizemi ve Sembolizmi Bağlamında İhvân-ı Safa’da Hurûfîliğin İmkânı”, Turkish Studies 13, S. 2 (Mart 2018): 275-293.
• Bozkurt, Birgül. “İhvân-ı Safâ’da Ontolojik Uyum-Teleolojik Bağlam”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, S.19 (Nisan 2018/1): 27-59.
• Bozkurt, Ömer. “İhvân-ı Safâ’da Aritmetik, Geometri ve Felsefe İlişkileri”, Kaygı. Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi S.18 (Nisan 2012): 123-152.
• Can, Cihat, M. “Eski Grek Dört Unsur Nazariyesi ve Türkçe Müzik Yazmalarında Etkisi”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 22, S. 2 (Haziran 2002): 133-143.
• Celal, Vahit. ”İhvân-ı Safâ’da Mutluluk Düşüncesi”, Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 5, S. 9 (Haziran 2018): 11-17.
• Çetinkaya, Ali, Bayram. “Bilimler Ansiklopedisi Klasiği Olarak İhvân-ı Safâ Risâleleri”, Dini Araştırmalar Dergisi 8, S. 22 (Haziran 2005): 263-285.
• Çetinkaya, Ali, Bayram. İhvân-ı Safâ’nın Dinî ve İdeolojik Söylemi. Ankara: Elis Yayınları, 2003.
• Çetinkaya, Ali, Bayram. “İhvân-ı Safâ Felsefesinin İbn’ül-Arabî Düşüncesindeki İzdüşümleri”, İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9, S. 23 (Haziran 2009): 131-147.
• Çetinkaya, Yalçın.”İhvân-ı Safâ Düşüncesinde Müzik ve Kozmos İlişkisi”, Rast Müzikoloji Dergisi 8, S. 1 (Temmuz 2020): 2296-2316.
• Çetinkaya, Yalçın. İhvân-ı Safâ’da Müzik Düşüncesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Eraslan, Yunus. “İslam Filozoflarında Melek İnancı”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8, S. 1 (Haziran 2021): 167-190.
• Eren, Mustafa. “İhvân-ı Safâ’nın Sanat Ontolojisi”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi S. 81 (Mayıs 2017): 1-26.
• Filiz, Şahin. İlk İslam Hümanistleri-İhvân-ı Safâ Topluluğu ve İnsan Felsefesi. Ankara: Bilim ve Ütopya Kitaplığı, 2010.
• Gençgiyen, Bahar. “İhvân-ı Safâ’nın Sanat Anlayışı.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, 2019.
• Göktepe, Acar, Gülay. “Ezoterik Toplulukların Sosyolojisi: Masonlar Üzerine Bir İnceleme.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Ankara Üniversitesi, 2019.
• Güray, Cenk. Bin Yılın Mirası-Makamı Var Eden Döngü: Edvar Geleneği. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2012.
• Judetz, Popescu, Eugenia. Türk Musiki Kültürünün Anlamları. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2007.
• Kaçar, Yahya, Gülçin. “Türk Mûsikîsinde Makam”, İstem Dergisi 6, S. 11 (Aralık 2008): 145-158.
• Karakuş, Mehmet. İhvân-ı Safâ’da Estetik ve Sanat. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Karakuş, Mehmet. “İhvân-ı Safâ Risâlelerinde Sanatlar/Ameli Sanatlar”, Bilimname Dergisi S. 46 (Aralık 2021): 125-154.
• Kaya, Mahmut, “Kindî, Ya’kûb b. İshâk", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 26, TDV Yayınları, Ankara 2002, 41-58.
• Kılıç, Fatih, Muhammet. “İhvân-ı Safâ’da Sanatın Ahlaki Boyutları: Müzik Üzerine Bir İnceleme”, Bilimname Dergisi 2, S. 36 (Ekim 2018): 63-90.
• Koç, Ahmet. “İhvân-ı Safâ’nın Eğitim Felsefesi.” Yayımlanmamış Doktora Tezi., Marmara Üniversitesi, 1996. Koç, Turan. İslam Estetiği. İstanbul: İsam Yayınları, 2022.
• Koçhan, Metin. Kılıç, Fatih, Muhammet. “Matematik, İhvân-ı Safâ Felsefesinin Dayandığı Aksiyomatik Zemin midir?”, Artuklu Akademi Dergisi 4, S. 2 (Aralık 2017): 77-. 95.
• Kökcü, Ayşe. “İbn Sînâ ve İhvân-ı Safâ Bağlamında Matematikten Metafiziğe Sayı ve Nicelik Algısı”, Beytulhikme An İnternational Journal of Philosophy 9, S. 1 (Ocak 2019): 59-74.
• Kömürcü, Kamil. “Meşşâî Burhandan İşrâkî İrfana Sühreverdî El Maktül’ün Mantık Anlayışı”, Universal Journal of Theology 2, S. 1 (Mart 2017): 58-73.
• Küyel, Türker, Mübahat. Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Levendoğlu, Oya. “Anadolu ve Komşu Coğrafyalarda Makam Müziği Atlası.” içinde XV. Yüzyıl Ortaçağ İslam Dünyası Sistemci Okul Kaynaklarında Sınıflama Konusu: Devir, Avaze ve Şube Kavramları Üzerine Teknik Bir İzah, C. 1, ed. Murat Salim Tokaç, Cenk Güray, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Levendoğlu, Oya. “XIII. Yüzyıldan Bugüne Uzanan Makamlar ve Değişim Çizgileri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1, S. 17 (Aralık 2004/2): 131-138.
• Meçin, Mahmut.“İhvân-ı Safâ’da Bilgi, Bilim ve İlimlerin Sınıflandırılması”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16, S.1 (Haziran 2014): 427-458.
• Ocak, Hasan.“İhvân-ı Safâ Felsefesinde İhtilaf Kavramı ve İhtilafa Düşülme Sebepleri”, Kesit Akademi Dergisi 3, S. 12 (Aralık 2017): 268-288.
• Özbudun, Sibel. Hermes’ten İdris’e Bir Dinsel Geleneğin Dönüşümü, Ankara: Ütopya Yayınları, 2015.
• Öztürk, Murat, Okan. “Anadolu Yerel Müziklerinde Yapıtaşları Olarak Makam ve Usul Kavramları.” Türkiye’de Müzik Kültürü Kongresi’nde bildiri olarak sunulmuştur, İstanbul, Mayıs 29-31 2006.
• Öztürk, Murat, Okan. “Makamı Anlamak: Makam Nazariye Tarihinde Başlıca Modeller”, Porte Akademik Journal of Music and Dance Studies S. 10 (Haziran 2014b): 9-36.
• Öztürk, Murat, Okan. “Makam, Avaze, Şube ve Terkib: Osmanlı Mûsikî Nazariyatında Pisagorcu ‘Kürelerin Uyumu/Mûsikîsi’ Anlayışının Temsili”, Rast Müzikoloji Dergisi. 2, S. 1 (Haziran 2014a): 1-49.
• Öztürk, Mustafa. “İhvân-ı Safâ’nın Felsefi Düşünce Sisteminde Kur’an ve Yorum”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14, S. 14-15 (Haziran 2003): 283-309.
• Sönmez, Burhan. “İhvân-ı Safâ Risâleleri.” içinde Giriş Bölümü, C. 1, ed. Abdullah Kahraman, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Sözen, Kemal. “İslam Meşşâî Felsefe Geleneğinde Metodik İlkeler ve Değeri”, İbn Haldun Çalışmaları Dergisi 6, S.1 (Ocak 2021): 27-45.
• Sünter, Emel. “İhvân-ı Safa’da Sembolik/Metaforik Dil Bağlamında Soyutun Somuta İndirgenmesi Problemi”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi S. 22 (Nisan 2020): 1-32.
• Şahiner, Muharrem.“İhvân-ı Safâ’nın Din Dili Bağlamında Eskatoloji”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, S. 11 (Aralık 2019/2): 739-768.
• Taş, İsmail. İhvân-ı Safâ’da Felsefe ve Din Münasebeti. Konya: Palet Yayınları, 2012.
• Tıraşcı, Mehmet. Kitâbü Keşfi’l-Hümûm Vel-Kürab Fî Şerhi Âleti’t-Tarab İsimli Anonim Mûsikî Eseri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Tokaç, Salim, Murat “Tasavvuftaki Kâinat ve Zaman Anlayışının Mûsikî ile İlişkisi.” Türkiye’de Müzik Kültürü Kongresi’nde bildiri olarak sunulmuştur, İstanbul, Mayıs 29-31 2006.
• Toksöz, Hatice. “Kindî’nin Düşünce Sisteminde Müzikal Seslerle Âlemdeki Düzen Arasındaki İlişki”, Diyanet İlmi Dergisi 54, S. 2 (Temmuz 2018): 85-108.
• Turabi, Hakkı, Ahmet. “el-Kindî’nin Mûsikî Risâleleri.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Marmara Üniversitesi, 1996.
• Turabi, Hakkı, Ahmet. “İhvân-ı Safâ Risâleleri.” içinde Matematik Kısmının Beşinci Risalesi: Mûsikî, C. 1, ed. Abdullah Kahraman, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Turabi, Hakkı, Ahmet, “Kindî, Ya’kûb b. İshâk", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 26, TDV Yayınları, Ankara 2002, 58-59.
• Türkmen, Hasan. “Fahreddîn Râzî’nin Nefs Kavramı ve Mahiyetine Yönelik Yaklaşımı”, Eskiyeni Dergisi S. 31 (Aralık 2015): 95-128.
• Uludağ, Süleyman. İslam Açısından Müzik ve Semâ. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2014.
• Uslu, Recep. “İhvân-ı Safâ’nın Müzik Risâlesinde Makam Terimi Var Mıdır? Eleştirel Müzikoloji”, Yegâh Uluslararası Mûsikî Dergisi 2, S. 2 (Aralık 2019): 69-94.
• Uyanık, Mevlüt. “İhvân-ı Safâ”, Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 3, S. 6 (Aralık 2004): 179-187.
• Uysal, Enver. Hudûd Risâleleri Çerçevesinde Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel Kavramları. Bursa: Emin Yayınları, 2018.
• Uysal, Enver, “İhvân-ı Safâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 22, TDV Yayınları, Ankara 2000, 1-6.
• Uysal, Enver. “İhvân-ı Safâ’nın X. Yüzyıl İslam Dünyasının Felsefe ve Bilim Düzeyine Işık Tutan Bir Sözlük Denemesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, S. 2 (Aralık 2002): 93-106.,
• Yıldırım, Birol. “Elest Bezminin Avazesi Mûsiki: Müslümanların Yaklaşımları”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBARD) 18, S. 36 (Haziran 2020/2): 73-95.
• Yıldız, Şevket. “Kurtuba VIII-XIII. Yüzyıllar.” Yayımlanmamış Doktora Tezi., Uludağ Üniversitesi, 2008.
• Yılmaz, Sait. “Hermes’in Eski Mısır ve Helen Dünyasından İslam Coğrafyası ve Anadolu’ya Yolculuğu”, Lectio Socialis 3, S. 1 (Ocak 2019): 21-46.
• Yiğit, Fevzi. “Fârâbî’de Akıl ve İlk Bilgilerin Mahiyeti: Akıl Bilkuvve Olur mu?”, Journal of İslamic Research 32, S. 2 (Haziran 2021): 335-347.
• Yüksel, Emrullah. “İhvânu’s Safâ’ya Göre İlimlerin Sınıflandırılması”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi S. 7 (Aralık 1986): 149-152.