Büyük Selçuklular Zamanında Seferlerin Ekonomik, Sosyal ve Çevresel Etkileri

Yıl 2023, , 689 - 705, 26.12.2023

Hasan Yenidoğan

https://doi.org/10.48120/oad.1363584

Öz

Cend, Buhara, Harezm ve ardından Horâsân’da yurt edinme mücadelesi veren Selçuklular, Gazneliler karşısında Nesâ, Serahs ve Dandanakan savaşlarında başarı elde edince 431/1040’da Büyük Selçuklu Devleti’ni kurdular. Selçuklular bir devlet haline geldikten sonra İran, Orta Doğu, Kafkaslar, Anadolu ve Orta Asya’da önemli bir güç haline gelince Pasinler, Malazgirt, Katavân ve Miryokefalon gibi büyük önem arz eden savaşlar meydana gelmiştir. Selçuklu sultanları, elde ettikleri askerî ve siyasî başarılarla devletin sınırlarını genişletip zenginleşmesini sağlamışlardır. İstilaların ve başarısız seferlerin bedelini ise ya hazînesini ya da iktidarını kaybederek ödemişlerdir. Savaşların sadece devlet üzerinde olumlu ve olumsuz etki doğurduğunu söylemek yanlış olacaktır. Savaşlardan en çok etkilenenler günümüzde de olduğu gibi Selçuklular zamanında da toplumlar olmuştur. Savaşların etkisiyle insanların refah seviyesi dönem dönem artmış veya düşmüştür. Savaşların etkilerini yakından hisseden toplumlar, kimi zaman yaşadığı toprakları terk etmek zorunda kalırken kimi zaman da malından veya canından olmuşlardır. Savaşların ekonomik ve toplumsal etkilerin yanı sıra çevresel etkileri de mevcuttu. Bu etkiler en az devletlerin ve toplumların üzerinde meydana gelen tahribat kadar ağır olmaktaydı. Bu çalışmada, Büyük Selçuklular zamanında yaşanan savaşların devlet, toplum ve çevre üzerinde meydana getirdiği olumlu ve olumsuz etkiler incelenmiştir. Birinci bölümde sefer hazırlıklarının devlet hazînesinde oluşturduğu etki ve bu sürecin halk üzerinde nasıl bir tesir yarattığı üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde savaşların ekonomik, sosyal ve çevresel etkileri çeşitli yönleriyle ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Savaş, Ekonomi, Toplum, Çevre.

Economic, Social and Environmental Effects of Expeditions in the Great Seljuk Period

Öz

The Seljuks, who struggled to establish a homeland in Jand, Bukhārā, Hārezm and Khorāsān, established the Great Seljuk State in 431/1040 when they achieved success against the Ghaznavids in the battles of Nisā, Sarakhs and Dandanaqan. After the Seljuks became a state and an important power in Iran, the Middle East, the Caucasus, Anatolia and Central Asia, important wars such as Kapetron, Manzikert, Qatwān and Myriokephalon took place. Seljuk sultans expanded the borders of the state and made it richer with their military and political successes. They paid the price for invasions and unsuccessful campaigns by losing either their treasury or their power. It would be wrong to say that wars only have positive and negative effects on the state. As today, in the time of the Seljuks, societies were the ones most affected by wars. Due to the effects of wars, people's welfare levels have increased or decreased from time to time. Societies that felt the effects of wars closely sometimes had to leave the lands they lived in, and sometimes lost their property or lives. Wars have environmental effects as well as economic and social effects. These effects were at least as severe as the damage caused to the states and societies. In this study, the positive and negative effects of the wars during the Seljuk period on the state, society and environment were examined. In the first part, the impact of preparations for the expedition on the state treasury and the impact of this process on the public were emphasized. In the second part, the economic, social and environmental effects of wars are discussed in various aspects.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, War, Economy, Society, Environment.

Kaynakça

• Ahmed b. Mahmûd. Selçuk-nâme, C. I, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul: 1001 Temel Eser, 1977.
• Alptekin, Coşkun. “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. 3 (1971): 435-591.
• Anonim, “Hudûdü’l-‘âlem mine’l-meşrik ile’l-magrib.” nşr. Menûçehr Sutûde, Tahran: 1361/1982.
• Anonim, “Selçuk-nâme: Târîh-i Âl-i Selçûk der Anadolu.” nşr. Nadire Celali, Tahran, 1377/1999.
• Atâ Melik Cuveynî, “Târîh-i Cihânguşâ.” C. I-II, nşr. Mîrzâ Muhammed-i Kazvînî, Leiden: 1329/1911-1334/1916; çev. Mürsel Öztürk, (3 cilt birleştirilmiş Birinci Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed, “Târîh-i Beyhakî.” nşr. Ganî ve Feyyâz, Tahran: 1324/1945; çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Bosworth, C. Edmund. The Later Ghaznavids. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers, 2015.
• Demirkent, Işın. Haçlı Seferleri. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1997.
• Ebu ‘Alî Hasan Nizâmu’l-Mulk-i Tûsî, “Siyâset-nâme (Si-yeru’l-Mulûk).” nşr. Ca’fer Şi’âr, Tahran: 1375/1996.
• Ebu İshak el-Farisi el-İstahrî, “Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik, Bibliotheca Geographorum Arabicorum.” C. I, nşr. Goeje M. J., Leiden: Lugdunum Batavorum, 1345/1927.
• Ebu Şâme el-Makdisî. Kitâbü’r-ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn. C. I, çev. Zakir Kadiri Urgan. Ankara: TTK Kütüphanesi, nr. T/0052’de yayımlanmamış Türkçe trc.
• Ebu’l-Ferec İbnü‘l-İbrî. Abu’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• el-Câhiz, “Resâʾil: Fezâʾilü’l-etrâk.” nşr. Abdüsselâm M. H., Kahire: 1374/1964.
• el-Huseynî, “Ahbâru’d-devleti’s-Selcûkiyye.” nşr. Muhammed İkbâl, Lahor: 1352/1933; çev. Necati Lügal Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Enverî, Hasan. İstilâhât-i dîvânî-yi dovre-yi Gaznevî u Selcûkî. Tahran: 1372/1993.
• er-Râvendî, “Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr.” nşr. Muhammed İkbal, Tahran: 1364/1985.
• Fahr-i Mudebbîr, “Âdâbu’l-harb ve’ş-şecâ‘a.” nşr. Ahmed Suheylî-yi Hânsârî, Tahran, 1346/1967.
• Freely, John. At Üstünde Fırtına: Anadolu Selçukluları. çev. Neşenur Domaniç. İstanbul: Doğan Kitap, 2012.
• Friendly, Alfred. The Dreadful Day: The Battle of Manzikert, 1071. London: Hutchınson, 1981.
• Göksu, Erkan. Selçuklu’nun Mirası: Gulâm ve İktâ (Kölelik mi, Efendilik mi?). İstanbul: Kronik Yayınları, 2017.
• Hamîdu‘d-dîn Muhammed Mîrhând, “Ravzatu’s-safâ’ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mulûk ve’l-hulefâ.” C. IV, nşr. Cemşid Keyanfer, Tahran: 1385/2006.
• Hamîdu’d-dîn Ahmed b. Hamîd-i Kirmânî, “el-Muzâf ilâ bedâyi’l-ezmân fî vekâyi‘-i Kirmân.” nşr. ‘Abbâs İkbâl, Tahran: 1331/1952.
• Hillenbrand, Carole. Malazgirt Muharebesi: Türklerin Efsanesi İslamın Simgesi. çev. Mehmet Moralı. İstanbul: Alfa Yayınları, 2015.
• İbn Bîbî. el-Evâmiru’l-ʿAlâʾiyye fi’l-umûri’l-ʿAlâʾiyye. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İbn Hallikân, “Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâʿ ev esbetehü’l-ʿayân.” nşr. İhsân ‘Abbâs, Dâr Sâdr, 1397/1977.
• İbn Havkal, “Sûretü’l-arz.” Beyrut: Menşûrât Dâr-ı Mektebeti’l-Hayât, 1412/1992; çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.
• İbnü’l-Adîm. Bugyetü’t-taleb fî târîhi Haleb: Biyografilerle Selçuklular Tarihi. çev. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• İbnü’l-Adîm. Zübdetü’l-Haleb min târîhi Haleb’de Selçuklular. çev. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-târîh. C. IX-X. çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987-1991.
• İbnü’l-İmrânî, “el-İnbâ’ fî târîhi’l-hulefâ’.” nşr. Kâsım es-Sâmerrâî, Kahire: 1419/1999.
• İbnü’t-Tiktakâ, “el-Fahrî fî el-âdâbî’s-sultâniyye ve’l-düveli’l-İslâmiyye.” Beyrut: Dâr Sâdr, (t.y.). Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1998.
• Kerîmu’d-dîn Mahmûd Aksarâyî, “Musâmeretu’l-ahbâr.” nşr. Osman Turan, Ankara:1420/1999; çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Kıvâmu’d-dîn Ebu İbrâhîm el-Feth b. ‘Alî b. Muhammed el-Bündârî el-İsfahânî. Zubdetü’n-nusra ve Nuhbetü’l-‘usra. çev. Kıvameddin Burslan. İstanbul: Maarif Matbaası, 1943.
• Köymen, M. Altay. “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, C.2, S. 2, (1964): 304-380.
• Mazaheri, Ali. Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları. çev. Bahriye Üçok. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1972.
• Merçil, Erdoğan. Gazneliler Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Merçil, Erdoğan. “Na’l-Baha ve Kullanılışına Dair Örnekler”, Belleten, C. 60, S. 227 (1997): 21-32.
• Merçil, Erdoğan. Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilatı: Merkez ve Eyalet Dîvânları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2015.
• Merçil, Erdoğan. Selçuklular: Makaleler. İstanbul: Bilge Kültür Yayınları, 2018.
• Muhammed b. Ahmed en-Nesevî, “Sîretü’s-Sultân Celâlu’d-dîn Mengübertî.” nşr. M. Hâfız Ahmed Hamdî, Kahire: 1372/1953.
• Mütercim Âsım Efendi. “Burhân-ı Katı.” ed. Mürsel Öztürk ve Derya Örs, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Nazim, Muhammed. The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna. Cambridge: Cambridge University Press, 1931.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb, “Nihâyetu’l-ereb fî funûni’l-edeb.” C. XXVI, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1474/2004.
• Özgüdenli, O. Gazi. Selçuklular, I: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157). İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• Piyadeoğlu, Cihan, Selçukluların Kuruluş Hikayesi: Çağrı Bey. Timaş Yayınları, İstanbul, 2017.
• Reşîdu‘d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, “Câmi’u’t-tevârîh.” C. I-II, nşr. Ahmed Ateş, Tahran: 1362/1983; (Selçuklular kısmı) çev. E. Göksu ve H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Sevim, Ali ve Erdoğan Merçil. Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîhi’l-aʿyân’da Selçuklular. çev. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Sun-Tzu. Savaş Sanatı. çev. Adil Demir. İstanbul: Kastaş Yayınları 2008.
• Şeşen, Ramazan Selâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Kelepir Yayınları, 1987.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2009.
• Uluçay, M. Çağatay. İlk Müslüman Türk Devletleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• Ya‘kubî, “Kitâbü’l-buldân.” Bibliotheca Geographorum Arabicorum, nşr. Goeje M. J., Leiden: 1310/1892.
• Yâfiî, “Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yakzân fî maʿrifeti havâdisi’z-zamân.” C. III, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1417/1997.
• Yenidoğan, Hasan. Büyük Selçuklu Ordusunda Sefer Organizasyonu. Ankara: Nobel Bilimsel, 2022.
• Yuvalı, Abdulkadir. “Malazgirt Meydan Muharebesi ve Bununla İlgili Yerli ve Yabancı Araştırmalar”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 2. (1994).
• Zekeriyyâ b. Muhammed Kazvînî, “Âsâru’l-bilâd ve ahbâru’l-ʿibâd.” nşr. Ferdinand Wüstenfeld, Göttingen; 1264/1848.