XIV. Yüzyıl Anadolusu’nda Şehirli Zümrelerin Hediye Mefhumu

Yıl 2023, , 706 - 722, 26.12.2023

Yaşar Ertaş

https://doi.org/10.48120/oad.1364487

Öz

XIV. yüzyıl Anadolusu’nda şehirli halkın toplumsal hayatta hediyeleşmesi gündelik yaşam içinde ihtiyaç duydukları unsurlara dayanıyordu. Bunlar temelde beslenme, giyim-kuşam, ulaşım, para ve çeşitli ev eşyalarıydı. Yeme-içme temel ihtiyaç maddeleri olduğu için en çok alınıp verilen hediyelerdi. Kumaş, şehirlilerin gerçekleştirdikleri sosyal ve kültürel hadiselerde hediyeleşmenin esas ögelerinden biriydi. Şehir yaşamının neredeyse her yönünde yararlanılan binek hayvanları da sıklıkla hediye edilirdi. Ayrıca koşum takımları ve diğer gerekli malzemeler bu hediyeler arasındaydı. Aydınlatma gereci olarak çoğunlukla mum armağan edilirdi. Kıymetli madenler ve değerli taşlarla beraber para/sikke de bu hediye geleneği içinde bulunuyordu. Şehirli dinî zümre daha ziyade manevî anlamı olan birtakım unsurları hediyelik olarak görürdü. Örneğin tasavvufî çevrelerde hırka (ferace) giydirmek, başa külah takmak, ad koymak ve lakap takmak bu türden hediyeleşmeydi. İlmî zümrede kıymetli addedilen kitap gibi ögeler bu doğrultuda alınıp verilirdi. Bunların haricinde, diğer zümrelerle münasebetleri esnasında, sosyal ve siyasal yaşama özgü muhtelif eşya ve ürünler dinî zümrenin hediye mefhumu arasındaydı. Bu hediyeler dinî ve tasavvufi zümrelere çeşitli amaçlar bakımından sunulurdu. Örneğin kimi zaman özür mahiyetinde takdim edilirdi. Ayrıca din ve ilim yolunda harcanması ve bu müesseselerdeki görevlilerin ihtiyaçlarının karşılanması gibi bir dizi amaçları barındırıyordu. Yönetici zümre içindeki hükümdar ve ailesi, devlet adamları, askerler ve diğer memurların hediye geleneği esas itibariyle siyasî nitelik taşıyordu. Dolayısıyla kimi zaman bir şehir, vilayet, kale hediye olarak verilirken, kimi zaman ise meşrûiyyet aracı olarak hilat, kemer ve at armağan olarak takdim edilirdi.

Anahtar Kelimeler

XIV. yüzyıl, Anadolu, Şehirli, Zümre, Hediye, Mefhum.

Gift Conception of City Communities in the XIVth Century Anatolia

Öz

In XIVth century Anatolia, the gift giving of urbans in social life was based on the elements they needed in daily life. These were basically food, clothing, transportation, money and various furniture. Since food and beverage were the gifts most often given. Fabric was one of the essential elements of gift giving in social and cultural events held by urban people. Mounts, which used in almost every aspect of city life, were also commonly given as gifts. Harnesses, and other necessary materials were also among gifts. Candles mostly were given as gifts as lighting equipment. Money/coins along with precious metals, stones were also included in this gift concept. Religious group would give items with a spiritual meaning as gifts. Besides books were also given as gifts in this manner. Apart from these, various items and products specific to social and political life were also among the gifts of religious group during their relations with other communities. These gifts were given to religious groups for various purposes. For example, it was occasionally offered as an apology. It also had a number of purposes, such as spending it on religion, science and meeting the needs of officials in these institutions. Gift tradition of the ruler, statesmen, soldiers and other officials within the ruling class was essentially of a political nature. A city, province, or castle was given as a gift, while sometimes a khilat, belt, or horse was presented as a gift as a means of legitimacy.

Anahtar Kelimeler

Concept, XIVthcentury, Anatolia, City, Community, Gift

Kaynakça

• Abū Bakr-i Ṭihrānî. Kitāb-i Diyārbakriyya. C. I-II, nşr. Necati Lugal–Faruk Sümer, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993.
• Ahmed-i Eflâkî. Menâkıbü’l-‘ârifîn. C. II, nşr. Tahsin Yazıcı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1980.
• Ahmed Eflâkî. Ariflerin Menkıbeleri (Manakıb al-Ârifin). C. II, çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• Aka, İsmail. Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Akın, Himmet. Aydın Oğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
• Aksarâyî, Kerîmu’ddîn. Müsâmeretu’l-ahbâr ve Müsâyeretu’l-ahyâr. nşr. Osman Turan, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1944.
• Aksarâyî, Kerimüddin. Müsâmeretü’l-ahbâr ve Müsâyeretu’l-ahyâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Algar, Hamid. “Nad̲j̲m al-Dīn Rāzī Dāya”, Encyclopaedia of Islam. C. VII, Brill, Leiden 1993, 870-871.
• ʿĀšıq-paša-zāda. Die altosmanische Chronik des ʿĀšıḳpašazāde. nşr. W. F. C. Giese, Leipzig: Otto Harrassowitz, 1929.
• Âşıkpaşazâde. Tevârîh-i Âl-i Osmân: Âşıkpaşazâde Târihi. nşr. Âlî Bey, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332.
• Aydin, Abbas. “Selçuklu Anadolusu’nda Hediye (1075-1318).” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Marmara Üniversitesi, 2016.
• Ayönü, Yusuf. “Bizans’tan Selçuklulara Gönderilen Hediyeler.” içinde Hediye Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul: Kitabevi, 2007.
• Bakır, Abdulhalik. Ortaçağ İslam Dünyasında Taş ve Toprak Ma’mulleri Sanayi (Sanayi Serisi: 2). Ankara: Bizim Büro, 2001.
• Bardakoğlu, Ali. “Hediye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 17, TDV Yayınları, İstanbul 1998, 151-155.
• Baypars Tarihi: al-Melik al-Zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi. çev. M. Şerefüddin Yaltkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Beckingham, Charles F., Encyclopaedia of Islam. C. VIII, Brill, Leiden 1995, 4-6.
• Chittick, W. C., “Ṣadr al-Dīn al-Ḳūnawī”, Encyclopaedia of Islam. C. VIII, Brill, Leiden 1995, 753-755.
• Clauson, S. Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Demirli, Ekrem, Sadreddin Konevi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 35, TDV Yayınları, İstanbul 2005, 420-425.
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. C. IV, Wiesbaden: Franz Steiner, 1965.
• Ducas. Ducaæ: Michaelis Ducaæ Nepotis (Historia Byzantina). Venetiis: Ex typographia Blaviana, 1729.
• Ebu Bekr-i Tihranî. Kitab-ı Diyarbekriyye. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Ebû Hayyân. Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-Etrâk. yay. Ahmet Caferoğlu, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931.
• Enverî. Düstûrnâme-i Enverî, nşr. Mükrimin Halil [Yinanç], İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Ergin, Osman. “Ṣadraddīn al-Qunawi ve Eserleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Mecmuası, S. 2 (1957): 63-90.
• Ersan, Mehmet. “Türkiye Selçukluları’nda Hediye ve Hediyeleşme II”, Tarih İncelemeleri Dergisi 15, S. 1, (2000): 95-104.
• Ersan, Mehmet. “Türkiye Selçukluları’nda Hediye ve Hediyeleşme I”, Tarih İncelemeleri Dergisi 14, S. 1 (1999): 65-77.
• Esterâbâdî, Azîz B. Erdeşîr. Bezm û Rezm. nşr. Kilisli Muallim Rifat, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1928.
• Esterâbadî, Aziz B. Erdeşir. Bezm ü Rezm (Eğlence ve Savaş). çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Feridun Ahmed Bey. Mecmûa-i münşeât-ı Ferîdûn Bey (Münşeâtü’s-selâtîn). C. I, İstanbul: Takvîmhâne-i Âmire, 1264.
• Fleet, Kate. European and Islamic Trade in the Early Ottoman State: The Merchants of Genoa and Turkey. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Gibb, H.A.R. The Travels of Ibn Baṭṭūṭa A.D. 1325-1354. Vol. II, Cambridge: Cambridge University Press, 1962.
• Gregoras, Nicephorus. Byzantina Historia-I (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae). Bonnae: Impensis Ed. Weberi, 1829.
• Hinz, Walther. İslâm’da Ölçü Sistemleri. çev. Acar Sevim. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1990.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnâmesi. C. I, çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• İbn Şeddâd. Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir. nşr. Ahmed Hatît, Wiesbaden: Franz Steiner, 1403/1983.
• İbnü’d-Devâdârî. Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-ġurer. 8. cüz, nşr. Ulrich Haarmann, Freiburg-Kahire: ed-Dürretü’z-Zekiyye, 1391/1971.
• İnalcık, Halil. “Autonomous Enclaves in Islamic States: Temlîks, Soyurghals, Yurdluk-Ocaklıks, Mâlikâne-Mukāta‘as and Awqāf.” içinde History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East: Studies in Honor of John E. Woods, ed. J. Pfeiffer-Sholeh A. Quinn, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 2006.
• Kafesoğlu, İbrahim, “İbn Battuta”, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. C. V/2, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1986, 708-711.
• el-Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-‘ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, tarihsiz. Konyalı, İsmail Hakkı. Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Konya: Yenî Kitap Basımevi, 1964.
• Köprülü, M. Fuad. “Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar”, İstanbul Dârülfünûnu Türkiyat Mecmuası 2 (1928): 1-32.
• Lambton, A. K. S. “Two Ṣafavid Soyūrghāls”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies XIV (1952): 44-54.
• Lessing, Ferdinan D. Moğolca-Türkçe Sözlük 2 O-C (Z). çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003.
• Mehmed Neşrî. Kitâb-ı Cihan-Nümâ: Neşrî Tarihi. C. I, haz. F. Reşit Unat-M. Altay Köymen, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1949.
• Mélikoff-Sayar, Irène. Le Destān D’umūr Pacha (Düstūrnāme-i Enverī). Paris: Presses Universitaires de France, 1954.
• Merçil, Erdoğan, “Menteşeoğulları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 24, TDV Yayınları, Ankara 2004, 152-153.
• Minorsky, Vladimir. “A Soyurghal of Qasim b. Jahangir Aq-qoyunlu”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies IX (1938): 927-960.
• Miquel, A. “L’Islam d’Ibn Battuta”, Bulletin d’études orientales XXX (1978): 75-83.
• Miquel, A., “Ibn Baṭṭuṭa”, Encyclopaedia of Islam. C. III, Brill, Leiden 1986, 735-736.
• Necmeddîn-i Dâye. Mirsâdü’l-‘ibâd. nşr. Muhammed Emîn Riyâhî. Tahran: İntişârât-ı Tûs, 1352 hş.
• Necmeddîn-i Dâye. The Path of God’s Bondsmen from Origin to Return (Mirṣād al-‘ebād men al-mabdā’ elā’l-ma‘ād), haz. Hamid Algar, New York: Persian Heritage Series, 1982.
• Necmeddîn-i Dâye. Mirsâdü’l-ibâd mine’l-mebde’ ile’l-meâd Başlangıçtan Nihayete Allah’ın Kullarının Yolu. çev. Halil Baltacı. İstanbul: Dergah Yayınları, 2021.
• Nizâmüddîn-i Şâmî. Zafer-nâme (Târîh-i fütûhât-i Emîr Timur Gürgâni). nşr. Mehdî Bamedâd, Tahran: İntişârât-ı Bamedâd, 1363.
• Nizamüddin Şâmî. Zafernâme. çev. Necati Lugal. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• el-Ömerî, İbn Fazlullah. Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Örs, Derya, “Necmuddin-i Râzî: Hayatı ve Eserleri”, Nüsha II, S. 6 (2002): 19-34.
• Öztürk, Necdet. “Osmanlı Kroniklerinde Hediye Kayıtları (1299-1500).” içinde Hediye Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul: Kitabevi, 2007.
• Pachymeres, George. De Michaele et Andronico Palaeologis II (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae). Bonnae: Impensis Ed. Weberi, 1835.
• Paydaş, Kazım. “Moğol ve Türk-İslâm Devletlerinde Suyurgal Uygulaması”, Bilig (Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi) 39 (2006): 195-218.
• Salman, Fikri. “Türk Kumaş Sanatında Görülen Geleneksel Kumaş Çeşitlerimiz”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi 6 (2004): 13-42.
• Spuler, Bertold. İran Moğolları (Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350). çev. Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Şen, Mesut. “Eski ve Orta Türkçede Hediye Kelimeleri.” içinde Hediye Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul: Kitabevi, 2007.
• Taeschner, F. al-‘Umarī’s Bericht über Anatolien in seinem Werke Masālik al-absār fî mamālik al-amsār. I. Text, Leipzig: Otto Harrassowitz, 1929.
• et-Tancî, Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Levâtî. Rihletü İbn Battûta. II, nşr. Abdülhâdî et-Tâzî, Rabat: Akademiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1417/1997.
• Tevhîd, Ahmed. “Rum Selçûkî Devleti’nin İnkırâziyle Teşekkül Eden Tavâif-i Mülûk”, Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası I, S. 1 (1326): 35-40.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2008.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011., Ürkmez, Rauf Kahraman. “Ârif Çelebi’nin Batı Anadolu Beylikleriyle Münasebetleri ve Mevlevihanelerin Yaygınlaşması”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. 10 (2019): 203-230.
• Varlık, Mustafa Çetin. Germiyan-oğulları Tarihi (1300-1429). Ankara: Sevinç Matbaası, 1974.
• Yazıcızâde Âli. Tevârîh-i Âl-i Selçuk [Oğuznâme-Selçuklu Târihi] (Giriş-Metin-Dizin). haz. Abdullah Bakır. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2017.
• Yûnînî, Kutbüddin. Zeylü Mirʾâti’z-Zamân. C. 3, Haydarâbâd-Dekken: et-Tab‘atü’l-Ûlâ, 1960-1380.
• Yücel, Yaşar. Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar-I (Çoban-Oğulları, Candar-Oğulları, Mesalikü’l-Ebsar’a Göre Anadolu Beylikleri). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Yücel, Yaşar. Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar-II (Eratna Devleti, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Mutahharten ve Erzincan Emirliği). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Yücel, Yaşar. Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398). Ankara: AÜ. DTCF. Yayınları, 1970.
• Zachariadou, Elizabeth A. Trade and Crusade Venetian Crete and The Emirates of Menteshe and Aydın (1300-1415). Venice: Post-Byzantine Studies, 1983.
• Wittek, Paul. Menteşe Beyliği 13-15inci Asırda Garbî Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik. çev. O. Ş. Gökyay. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1944.