An Overview of The Relations Between The Khwarizm Shahs and The Seljuqs of Iraq

Yıl 2024, , 103 - 124, 26.06.2024

Mevlüt Günler , Mahir Sülük

https://doi.org/10.48120/oad.1380081

Öz

ountries are shaped by interstate relations in political and military terms. They also change the surrounding states and societies. In particular, the last period and the end of the existing political organisation is one of the most important factors in the formation and identity of the new political formation. On the other hand, the new formation is not only influenced by its environment, but also gives it a new dynamic and identity. In this context, the decline and end of the Great Seljuqs State led to the emergence of the Seljuqs of Iraq and the Khwarizm Shahs. The Seljuqs of Iraq are considered to be the direct representatives of the Great Seljuq heritage because they were members of the dynasty and the continuation of the main body. The Khwarizm Shahs, on the other hand, first transformed themselves from appointed governors into independent and powerful rulers, and then became one of the most influential powers in the region as the heirs of the Seljuqs heritage. The relations of these states with the Seljuq and Abbasid regions have attracted the attention of researchers and valuable studies have been conducted on diplomatic, military and other aspects. In this study, we aim to contribute to the literature by evaluating the relations between the Khwarizm Shahs and the Seljuqs of Iraq in the context of both states and geography.

Anahtar Kelimeler

The Great Seljuqs State, Khwarizm Shahs, The Seljuqs of Iraq, Abbasids.

Hârizmşahlar Devleti-Irak Selçuklu Devleti İlişkilerine Dair Bir Değerlendirme

Öz

Devletler arası ilişkiler tarafları siyasi, askeri, toplumsal ve ekonomik anlamda şekillendirdiği gibi çevre devletler ile toplumları da etkilemektedir. Özellikle var olan siyasi teşekkülün son dönemi ile tarih sahnesinden çekilmesi, yeni bir oluşumun ortaya çıkması ve kimlik kazanmasında etken unsurların başında gelmektedir. Bununla birlikte yeni oluşum çevreden etkilendiği gibi çevresine yeni bir dinamizm ve hüviyet de kazandırmaktadır. Bu bağlamda Büyük Selçuklu Devleti’nin zayıflaması ve son bulması, Irak Selçukluları ile Hârizmşahların tebarüz etmeleri neticesiyle sonuçlanmıştır. Irak Selçukluları, hanedan üyesi olarak ana gövdenin devamı niteliği taşımaktadır. Dolayısıyla Irak Selçuklu Hükümdarları Büyük Selçuklu mirasının doğal temsilcisi olarak siyaset izlemeye özen gösterdikleri gibi zaman zaman da çevre siyasi teşekküller tarafından da bu hüviyetle kabul görmüşlerdir. Diğer taraftan Hârizmşahlar ise atanmış vali statüsünden öncelikle bağımsız ve muktedir hükümdar kisvesine dönüşmüş; akabinde de Selçuklu mirasının mirasçısı sıfatıyla bölgenin etkin güçlerinden biri haline gelmişlerdir. Bu bağlamda 1157 tarihinde Sultan Sencer’in vefatı önemli bir dönüm noktası olarak dikkatleri çekmektedir. Onun vefatıyla birlikte Selçuklu sahasında ileri gelen bürokrat ve hanedan mensupları gelecek arayışı içerisinde faaliyetlerde bulunmaya başlamışlardır. Şüphesiz dikkat çeken faaliyetlerden biri de İlarslan idaresindeki Hârizmşahların bağımsız bir devlete dönüşerek Selçuklu mirasçısı kimliğine bürünmesidir. Gerek Irak Selçukluları gerekse de Hârizmşahlar, Selçuklu sahası ve Abbasilerle olan ilişkileri bağlamında araştırmacıların dikkatini çekmiş diplomatik, askeri ve diğer yönleriyle ilgili kıymetli çalışmalar yapılmıştır. Biz ise bu çalışmamızda Hârizmşahlar ve Irak Selçukluları ilişkilerini tarihi seyre uygun ele alarak her iki devlet ve coğrafya bağlamında değerlendirip literatüre katkı vermek niyetindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu Devleti, Hârizmşahlar, Irak Selçukluları, Abbasiler

Kaynakça

• Ahmed Bin Mahmud. Selçuknâme. haz. Erdoğan Merçil. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2018.
• Ayan, Ergin. “Harezmşâhlar Hânedânının Evlilikleri”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. S. 32 (Aralık 2016): 13-36.
• Ayan, Ergin. Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı. İstanbul: Kitabevi, 2007.
• Azîmî, Ebû Abdullah Muhammed. Azîmî Tarihi Selçuklu Dönemiyle İlgili Bölümler (H.430-538=1038/39-1143-44). çev. Ali Sevim. Ankara: TTK. 2006.
• Barthold, V. V. “Hârizmşâh”, İA. C. 5.1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1987, 263-265.
• Barthold, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: TTK, 1990.
• Bezer, Gülay Öğün. “İldeniz Şemseddin”, DİA, C. 22, TDV Yayınları, İstanbul 2013, 81-82.
• Bezer, Gülay Öğün. “Zengî İmâdüddin”, DİA. C. 44, TDV Yayınları, İstanbul 2013, 258-261.
• Bondârî. Zubdat Al-Nuşra Va Nuḫbat Al‘Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi). çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: TTK. 1943.
• Bünyadov, Ziya. Azerbaycan Atabegleri Devleti (1136-1225). çev. İlyas Kemaloğlu. İstanbul: TEAS Press Neşriyat Evi, 2017.
• Bünyatov, Ziya. Hârezmşâhlığı ve Enuştekinler Devleti. çev. Tural Rızayev. İstanbul: Derin Yayınları, 2003.
• Cûzcânî, Minhâc-i Sirâc. Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar. çev. Erkan Göksu. Ankara: TTK. 2020.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK. 2013.
• Erdoğan, Coşkun. “Hârezm İsmi ve Bölgenin Tarihî Coğrafyası Hakkında Bazı Tetkikler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 62 (Mayıs 2018): 307-322.
• Erdoğan, Coşkun. Harezmşahlar. İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus). Abû’l Farac Tarihi. II, çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: TTK. 1987.
• Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l Hasan Ali İbn Nâşır İbn Ali. Ahbâr Üd-Devlet İs-Selçukıyye. çev. Necati Lügal. Ankara: TTK. 1943.
• İbn Kalânisî. Şam Tarihine Zeyl I. ve II. Haçlı Seferleri Dönemi. çev. Onur Özatağ. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2021.
• İbnü’l Esir. el-Kâmil fi’t-Tarih. C. 10, 12. çev. Abdulkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları. 1987.
• İbnü’l Esir. el-Kâmil fi’t-Tarih. C. 11. çev. Abdulkerim Özaydın, Ahmet Ağırakça. İstanbul: Bahar Yayınları. 1987.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara: TTK. 1984.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklular ve Selçuklular Tarihi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2019.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Acem”, DİA. C. 1, TDV Yayınları, İstanbul 1988, 321.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Muizzî”, DİA. C. 31, TDV Yayınları, Ankara 2020, 98.
• Kaya, Pınar. Arslanşah ve II. Tuğrul Dönemi Irak Selçukluları Tarihi 1161-1194, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Kaya, Tan Pınar. Yaman, Ceren. “Hârezmşâh İl Arslan Döneminde Hârezmşâhlar ve Abbâsî Hilâfeti Arasındaki İlişkiler”, Kırklareli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Istranca Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 2 (Temmuz 2023): 15-22.
• Kayhan, Hüseyin. “Irak Selçukluları (1120-1194)”, Türkler. C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, 786-794.
• Kayhan, Hüseyin. “Irak’ta Selçuklu Hâkimiyetinin Bitişi”, Ortadoğu’da Türkmenler (Irak-İran-Suriye) Sempozyumu, (Ankara 2014), 416; 401-420.
• Kayhan, Hüseyin. Irak Selçukluları. Konya: Çizgi Yayınları, 2001.
• Kazvînî, Hamdullâh Müstevfî-i. Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyan). çev. Erkan Göksu. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2015.
• Köksal, Mustafa. Harezmşahların Devletleşme Süreci (1077-1200), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Köprülü, Mehmet Fuat. “Hârizmşâhlar”, İA. C. 5.1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1987, 265-296.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt: II. İkinci İmparatorluk Devri. Ankara: TTK. 1984.
• Merçil, Erdoğan. “Taştdâr”, DİA. C. 40, TDV Yayınları, İstanbul 2011, 161-162.
• Mîrhând, Muhammed bin Hâvendşâh bin Mahmûd. Ravzatu’s-Safa Fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye). çev. Erkan Göksu. Ankara: TTK. 2018.
• Muhammed b. Ali. Muhammed-i Şebânkâreî, Mecma‘u’l-Ensâb (Hânedanlar Târihi). ter. Fahri Unan. Ankara: TTK. 2021.
• Nasırabadı, Gülseren Azar. “Hârezmşâhlar Dönemi Münşeat Mecmualarından et-Tevessül İle’t-Teressül ve Devletin Siyasi Münasebetleri Açısından Önemi”, History Studies. 13, S. 1 (Şubat 2021): 33-49.
• Özaydın, Abdulkerim. “Harezmşahlar Devleti”, Türkler. C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, 883-896. Özaydın, Abdulkerim. Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118). Ankara: TTK. 1990. Özbayraktar, Aykut, “Hârezm’de Me’mûnî Devleti’nin Kuruluşu”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 2 (Aralık 2023), 723-738.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Büyük Selçuklu Sultanlarına Ait Farsça Şiirler”, Marmamra Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 2, (2014): 39-67.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Müsterşid-Billâh”, DİA. C. 32, TDV Yayınları, İstanbul 2006, 145-147.
• Özgüdenli, Osman Gazi. Selçuklular (Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157)). C. I, İstanbul: İsam Yayınları, 2013.
• Öztürk, Murat. Irak Selçuklu Devleti Atabegleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2019.
• Peacock, A.C.S. Büyük Selçuklu İmparatorluğu. çev. Özkan Akpınar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullah. Cami’ü’t-Tevârih (Selçuklu Devleti). çev. Erkan Göksu, H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Roux, Jean Paul. Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl. çev. Aykut Kazancıgil, Lale Arslan-Özcan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Schaeder, H. H. “Sâve”, İA, C. 10, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1988, 253-255.
• Sevim, Ali ve Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür. Ankara: TTK. 1995.
• Sümer, Faruk. “Irak Selçukluları”, DİA. C. 36, TDV Yayınları, İstanbul 2009, 387.
• Sümer, Faruk. “Müeyyed Ay-Aba”, DİA. C. 31, TDV Yayınları, Ankara 2020, 478-479.
• Taneri, Aydın. “Hâcib”, DİA. C. 14, TDV Yayınları, İstanbul 1996, 508-511.
• Taneri, Aydın. “Hârizmşahlar”, DİA, C. 16, TDV Yayınları, İstanbul 1997, 228-231.
• Taneri, Aydın. Harezmşahlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2019.
• Togan, Zeki Velidi. “Harizm”, İA. C. 5.1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1987, 240-257.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.
• Urfalı Mateos. Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK. 2019.
• Vardan Vardapet. Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269). çev. Hrant D. Andreasyan. İstanbul: TSD, 1937.
• Vurgun, Nagehan. Hârezmşah Devleti’nin Dış Politikası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.