Buhara’nın Kısa Tarihsel Süreci ve XVI. Yüzyıl Öncesinde Seyyahların Buhara İzlenimleri

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 229 - 250, 26.06.2025

Murat Özkan

https://doi.org/10.48120/oad.1612565

Öz

Buhara, Türk-İslam tarihi açısından stratejik konumu ve zengin kültürel birikimiyle öne çıkan bir merkezdir. İpek Yolu üzerinde yer alması, şehri yüzyıllar boyunca ticaretin, siyasetin ve kültürün odağı haline getirmiştir. Genellikle Buhara şehrine seyahat edenlerin, özellikle devlet tarafından gönderilenlerin sayısı XVII. yüzyıldan sonra artmaktadır. Bu sebeple Buhara hakkındaki betimlemeler bu yüzyıldan sonra daha detaylı bir şekilde kaleme alınmışsa da XVI. yüzyıla kadar şehri ziyaret eden seyyahların aktardıkları da önemlidir. Bu seyyahlar, Mâverâünnehir hakkında genel değerlendirmeler yapmış, Buhara’ya dair sınırlı da olsa bazı verilere yer vermiştir. Bu çalışma, Buhara’nın MÖ 137’den XVI. yüzyıla kadar olan tarihî, coğrafi ve sosyo-ekonomik yapısını seyyahların gözlemleri üzerinden incelemektedir. Çalışmada, bölgeye farklı dönemlerde gelen seyyahlar üç ana grupta ele alınmıştır: Çinli seyyahlar, İslam coğrafyacıları ve Batılı seyyahlar. Ancak, bölgeye gelen seyyahların genellikle Mâverâünnehir’den bahsetmesi ve özelde Buhara’ya dair çok sınırlı veri sunması, Buhara hakkında bilgi toplamada önemli bir zorluk teşkil etmektedir. Örneğin, Çinli seyyahlar arasında yalnızca birkaç kişi Buhara’dan bahsetmiştir. Bu yüzyıllarda Avrupa’dan bölgeye gelenler için de aynı durum geçerlidir. Bu nedenle, Buhara’nın bir Mâverâünnehir şehri olması dolayısıyla genel olarak bölgeye dair tespit edilen özelliklerin Buhara için de geçerli olabileceği düşünülmektedir. Buna rağmen, İslam coğrafyacıları Buhara’ya dair daha detaylı gözlemler yapmıştır. Çalışma, Buhara’nın siyasi, sosyal ve kültürel yapısını anlamak için seyyahların sunduğu perspektifleri bir araya getirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkistan , Mâverâünnehir , Buhara , İpek Yolu , Seyahatname

A Brief Historical Background of Bukhara and Impressions of Travellers before 16th Century

Öz

Bukhara is a centre that stands out with its strategic location and rich cultural heritage in terms of Turkish-Islamic history. Its location on the Silk Road has made the city the centre of trade, politics and culture for centuries. Generally, the number of travellers to Bukhara, especially those sent by the state, increased after the 17th century. For this reason, although descriptions of Bukhara were written in more detail after this century, the accounts of travellers who visited the city until the 16th century are also important. These travellers made general evaluations about Transoxiana and included some limited data about Bukhara. This study examines the historical, geographical and socio-economic structure of Bukhara from 137 BC to the 16th century through the observations of travellers. In this study, the travellers who came to the region in different periods are discussed in three main groups: Chinese travellers, Islamic geographers and Western travellers. However, the fact that the travellers who came to the region generally mentioned Transoxiana and provided very limited data on Bukhara in particular poses a significant difficulty in collecting information about Bukhara. For example, only a few Chinese travellers mentioned Bukhara. The same is true for those who travelled to the region from Europe in these centuries. Therefore, since Bukhara is a city of Transoxiana, it is thought that the characteristics identified about the region in general may also apply to Bukhara. Nevertheless, Islamic geographers made more detailed observations on Bukhara. The study brings together the perspectives offered by travellers to understand the political, social and cultural structure of Bukhara.

Anahtar Kelimeler

Turkestan , Transoxiana , Bukhara , Silk Road , Travelogue

Kaynakça

• Ahmetbeyoğlu, Ali, “Bizans Tarihçisi Menandros’un Türkler (Gök-Türkler) Hakkında Verdiği Bilgiler”, Tarih Dergisi, S. 50/2, (2009), 11-25.
• Ahmetbeyoğlu, Ali, “Bizans Tarihçisi Theophanes Byzantios’da Türkler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXVII, S. 2, (2012), 541-546.
• Aka, İsmail, “Timurlular”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 177-180.
• Aka, İsmail, Timur ve Devleti, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Alan, Hayrunnisa, “Çağatay Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrünnisa Alan, İlyas Kemaloğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016, 68-97.
• Alan, Hayrunnisa, “Timurlular”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrünnisa Alan, İlyas Kemaloğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016, 180-247.
• Aydın, Mehmet Akif, “Mehir”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 28, İstanbul: TDV Yayınları, 2003, 389-391.
• Aykut, A. Said, “İbn Battûta”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 19, İstanbul: TDV Yayınları, 1999, 361-368.
• Barthold, V. V., Orta Asya Türk Tarihi: Hakkında Dersler, çev. Ragıp Hulusi Özdem, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017.
• Barthold, V. V., Uluğ Bey ve Zamanı, çev. İsmail Aka, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Beksaç, Engin “Timurlular”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 180-184.
• Clavjiyo, Ruy Gonzales De, Anadolu, Orta Asya ve Timur, çev. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul: Ses Yayınları, 1993.
• Çelik, Muhammed Bilal, “Astrahanîler (1599-1756) Döneminde Buhara Hanlığı”, Bir İnsan-ı Selîm: Prof. Dr. Azmi Özcan'a Armağan, ed. Refik Arıkan-Halim Demiryürek, İstanbul: Lotus Yayınevi, 2016, 603-624.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi, çev. A. Sait Aykut, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Ekrem, Erkin, Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2003.
• Ekrem, Nuraniye Hidayet, Çin Elçisi Chang Ch’ien’in Seyahatnamesine Göre Orta Asya’daki Etnik Gruplar, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1999.
• Erdoğan, Eralp, “Seyyahların Gözüyle 19. Yüzyılda Buhara ve Hive’de Yapılan Ticarî Faaliyetler”, Seyyahların İzinde Türkistan, ed. Mustafa Gökçe, Ankara: Pegem Akademi, 2019, 245-266.
• Esin, Emel, “Amuderya”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: TDV Yayınları, 1991, 98-99.
• Frye, R. Nelson, “Ortaçağ Başarısı Buhara”, İlâhiyat Fakültesi Dergisi, çev. Hasan Kurt, Cilt XLI, (2000), 425-471.
• Gökçe, Mustafa - Tombuloğlu, Tuba, “10. ve 15. Yüzyıl Seyyahlarının İzlenimlerinde Semerkand”, History Studies, C. X, S. 10, (Aralık 2018), 131-144.
• Gökçe, Mustafa, “10. Yüzyıla Kadar Türkistan’ı Ziyaret Eden Seyyahların İzlenimlerinde Türkler”, Seyyahların İzinde Türkistan, Ed. Mustafa Gökçe, Ankara: Pegem Akademi, 2019, 27-54.
• http://whc.unesco.org/en/list/1414. (Son Erişim Tarihi: 17.09.2024)
• İbn Havkal, 10. Asırda İslam Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017.
• İzgi, Özkan, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• İzgi, Özkan, Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
• Karadeniz, Yılmaz, “İran Kaynaklarına Göre Türkistan ve İran Coğrafyasında İran-Turan Sınır Mücadeleler”, Akademik Bakış Dergisi, S. 26, Kırgızistan: Türk Dünyası Araştırma Vakfı, 2011, 1-15.
• Kemaloğlu, İlyas, “Büyük Moğol İmparatorluğu”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan, İlyas Kemaloğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016, 29-67.
• Keser, Emre, “Tarih-i Buhara’ya Göre Buhara’nın Tarihi Coğrafyası Üzerine Birkaç Not”, Türk Dünyası Araştırmaları, Cilt: 123 Sayı: 243, (Kasım-Aralık 2019), 279-298.
• Kırilen, Gürhan, “Xuan Zang’ın Orta Asya İzlenimler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53/1, (2013), 63-84.
• Kurbanov, Aydogdy, “Politiçeskaya Istoriya Eftalitov”, Swiatowit, C. 5, S. 46, (2003), 43-68.
• Kuzakçı, Başak, “Cross-Cultural Elements in Sogdian Trade (5th-8th centuries AD)” Sogdiyskiy Sbornik, Vıpusk 12, ed. Shamsiddin Kamoliddin, Londra: Lambert Academic Publishing RU, 2024, 43-63.
• Kuzakçı, Başak, “Orta Asya'da Doğu Kilisesi’nin Yükselişi: Soğd Hıristiyanlığı ve İzleri”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 5(2), (Aralık 2022), 448-460.
• Kuzakçı, Başak, “The Birth of Afrasiab (Samarqand) in The Territory of Ancient Sogdiana (6th Century BCE-2nd Century CE), Sogdiyskiy Sbornik, Vıpusk 11, ed. Shamsiddin Kamoliddin, Londra: Lambert Academic Publishing RU, 2023, 111-135.
• Kuzakçı, Başak, Soğdlar ve Türkler, (İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
• Muhammedcanov, Abdullah, “Özbekistan”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul: TDV Yayınları, 2007, 111-113.
• Narshakhi, Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far, The History of Bukhara, çev. Richard N. Frye, Cambridge, Massachusetts: The Mediaeval Academy of America, 1954.
• Narşahî, Târîh-i Buhârâ, çev. Erkan Göksu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Naskali, Esko, “Sâsânîler”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 174-176.
• Ortaylı, İlber, “19. Asırdan Zamanımıza Hindistan Üzerine Türk Seyahatnameleri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, 47 (3-4), (1992), 271-277.
• Özaydın, Abdülkerim, “Arslan Han”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: TDV Yayınları, 1991, 401.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Mâverâünnehir”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 28, İstanbul: TDV Yayınları, 2003, 177-180.
• Özkan, Murat, “Türkmenler Üzerine Bir İnceleme: Tarihsel Süreç, Direniş ve Kimlik”, ETÜT Dergisi, 9, (2024), 40-54.
• Rtveladze, Edvard V., Civilizations, States, and Cultures of Central Asia, Taşkent: Forum of Culture and Arts of Uzbekistan Foundation, 2009.
• Rubies, Joan Pau, “Travel Writing and Ethnography”, The Cambridge Companion to Travel Writing, haz. Peter Hulme, Tim Youngs, Cambridge: Cambridge University Press, 2002, 242-261.
• Sağır, Caner Temim İbn Bahr’ın Seyahatnamesi ile Mervezi’nin Taba-i Hayavan Eserinin Tercümesi ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• Strange, G. Le, The Lands Of The Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem Conquest to the time of Timur, New York: Barnes&Noble Inc, 1873.
• Şeşen, Ramazan, “Buhara”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul: TDV Yayınları, 1992, 363-367.
• Şeşen, Ramazan, “İbn Havkal”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 20, İstanbul: TDV Yayınları, 1999, 34-35.
• Şeşen, Ramazan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017.
• Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001.
• Taşağıl, Ahmet, Gök Türkler I, II, III, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Tolmacheva, Marina, “Makdisî, Muhammed b. Ahmed”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 27, İstanbul: TDV Yayınları, 2003, 431-432.
• Usta, Aydın, “Sâmânîler”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 64-68.
• Ünal, Fatih, “Vladimir Petroviç Davıdov’un Seyahat Notlarına Göre 1835’de İstanbul”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 8(3), (Kasım 2018), 537-556.
• Vurgun, Seda Yılmaz, “Buhara Emirliği’nin İki Önemli Şehri: Buhara ve Semerkand”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/1, (2016), 138-157.
• Yazıcı, Hüseyin, “Seyahatnâme”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 9-11.
• Yıldırım, Kürşat, “Fa Hsien’in Türkistan’da Seyahati”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. XV, S. 1, (2015), 45-58.
• Yıldırım, Kürşat, “Sung Yün’ün Türkistan’daki Seyahati”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXX, S. 1, (2015), 281-300.