Actıvıtes and Influences of the Qarmatians in Iraq

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 502 - 520, 26.12.2025

Şeyza Çokşen

https://doi.org/10.48120/oad.1625930

Öz

This study examines the activities and influence of the Qarmatians in Iraq, a socio-religious movement that played a significant role in the medieval Islamic world. This study seeks to answer questions such as who the Qarmatians were, what their aims were, who their founder Hamdān Qarmat was, and why the Iraq region was chosen as their center of activity. In addition, the study aims to determine how the Qarmatians influenced the Islamic world politically, socially, and economically, and to analyze their methods of propaganda. The study concludes that the Qarmatians transformed the Islamic world of the period into a bipolar structure and gave rise to movements that challenged Sunni orthodoxy in both doctrine and method.The Qarmatians were an esoteric group that existed from the second half of the 3rd/9th century until the end of the 4th/10th century. Qarmatians emerged in Kufa, Iraq, and later spread to Syria, Yemen, India and Bahrain. The Qarmatians, who remained active for about two centuries, became a major threat to the Abbasids, the Sunni representatives of the period. Among them, the Qarmatians of Bahrain gained a political identity and established their own state. Qarmatians of Iraq concentrated especially in Kufa, engaged in armed rebellions against the Abbasids. The Qarmatian movement appealed to the dissatisfied segment of society and turned into a protest movement. The roots of this movement, which was nourished by a Shiite base, lay in the inequalities brought about by social and economic developments, and its support base consisted of Bedouin Arabs and other social elements.

Anahtar Kelimeler

Batıniyya , Ismailisim , Sebiyya , Qarmatians , Abbasids.

Karmatîlerin Irak’taki Faaliyetleri ve Etkileri

Öz

Bu çalışma, Orta Çağ İslam dünyasını etkileyen sosyo-dinî bir grup olan Karmatîlerin Irak’taki faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir. Çalışmada Karmatîlerin kimlerden oluştuğu, hangi amaca hizmet ettikleri, kurucusu Hamdân Karmat’ın kim olduğu ve neden Irak bölgesinin seçildiği gibi sorulara cevap aranmaktadır. Ayrıca İslam dünyasını siyasi, sosyal ve ekonomik yönden nasıl etkiledikleri, bu tarz hareketlerin propaganda faaliyetlerinin neler olduğu gibi sorulara cevap bulmak amaçlanmaktadır. Çalışmada, Karmatîlerin dönemin İslam dünyasını iki kutuplu bir yapıya dönüştürdüğü ve Sünnî akideye zarar veren oluşumlara öğreti ve metot bakımından kaynaklık ettiği sonucuna varılmaktadır. Karmatîler, III./IX. yüzyılın ikinci yarısından IV./X. yüzyılın sonlarına kadar varlığını sürdürmüş Bâtıni bir gruptur. Altıncı İmâm Ca’fer es-Sadık’ın ölümünün ardından yaşanan kargaşa fırkanın ortaya çıkmasına sebebiyet vermiştir. Karmatîler, Irak, Kûfe’de ortaya çıkmış daha sonra Suriye, Yemen, Hindistan ve Bahreyn’e kadar yayılmışlardır. Yaklaşık olarak iki yüz yıl boyunca tarih sahnesinde kalan Karmatîler, dönemin Sünnî temsilcisi olan Abbasî Devleti’ni tehdit eder hale gelmiştir. Bunlardan Bahreyn Karmatîleri siyâsi bir kimlik kazanarak devlet haline gelmiştir. Irak Karmatîleri özellikle Kûfe’de yoğunlaşmış ve Abbasîler’e karşı silahlı isyanlara girişmişlerdir. Karmatî hareketi, toplumun memnuniyetsiz kesimine hitap ederek zamanla bir protesto hareketine dönüşmüştür. Şii tabandan beslenen bu hareketin kaynağı, sosyal ve iktisadî gelişmelerin getirdiği eşitsizlikler, insan kaynağı ise Bedevî Araplar ve diğer unsurlardan meydana gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bâtınîlik , İsmâilîlik , Seb’iyye , Karmatîler , Abbâsîler.

Kaynakça

• Abdülmünim el-Hafnî. Mevsuatu’l-Fırak ve’l-Cemâât ve’l-Mezâhibu’l-İslamîyye. Kahire, 1993.
• Ahmed b. Abdilvehhab en- Nuveyrî. Nihâyetu’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. C. XXV. thk. Abdu’l Majeed Tarhinî, Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmîyye.
• Ahmetoğlu, Şahin. “İslam Mezhepleri Tarihi’nde Karizmatik Liderlik Anlayışı: Hz. Ali Örneği”. Milel ve Nihâl, S.3 (2010): 167-188.
• Ateş, Ahmet, “Bâtıniyye”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. C. 2, MEB Yayınları, İstanbul 1979, 339-342.
• Avcu, Ali.“Karmatîlerin Doğuşu ve Gelişim Süreci.” Yayımlanmamış Doktora Tezi., Ankara Üniversitesi, 2009.
• Avcu, Ali. “Erken Dönem İsmâililiğinde Şeriatın Neshi Sorunu Üzerine”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.13/2 (2009): 267-287.
• Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, S.10(3) (2010): 199-246.
• Avcu, Ali. “Fâtımî İmâmet Anlayışında Değişim Süreci”. Cumhuriyet Üniveristesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, S.15/I (2011): 151-171.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar (El-Fark Beyne’l-Fırak). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Baydar, Musa. “Abbasîler Tarihinde (H.255-270/M. 869- 883) Zenci İsyanı, Sebep ve Sonuçları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Dokuz Eylül Üniversitesi, 2007.
• Bozan, Metin. “İmâmîyye’nin İmâmet Nazariyesi’nin Teşekkül Süreci,” Yayımlanmış Doktora Tezi., Ankara Üniversitesi, 2004.
• Brockelmann, Carl. İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi. çev. Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İsmâili Dâî ve Fatımî Da'vet”. İLAM Araştırma Dergisi C.3 (1998): 10-36.
• Cüveynî. Tarih-i Cihangûşa. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Çağatay, Neşet- Çubukçu, İbrahim Agâh. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Daftary, Farhad. İsmâilîler Tarih ve Öğretileri. çev. Erdal Toprak. Ankara: Doruk Yayınları, 2002.
• Daftary, Farhad. Şii İslam Tarihi. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Tarih Yayınları, 2014.
• Demirci, Mustafa. Siyah Öfke, Orta Çağ İslam Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı (869-883). Konya: Çizgi Kitabevi, 2005. Demirci, Mustafa, “Sevâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 36, TDV Yayınları, İstanbul 2009, 576.
• Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak en-Nedîm. El-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Ekinci, Abdullah. “Orta Çağ Ortadoğusu'ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma'ilî-Karmatî Hareketinin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları”. Belleten 69, S. 255 (2005): 499-516.
• El-Kummî ve En-Nevbahtî. Şii Fırkalar- Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak-Fıraku’ş-Şîa. çev. Hasan Onat vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• El-Eş‘arî. Maḳâlâtü’l-İslamiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn (İlk Dönem İslam Mezhepleri Tarihi). çev. Mehmet Dalkılıç ve Ömer Aydın, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş-Şehristâni. el-Milel ve’n Nihâl. çev. Muharrem Tan. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Fahreddin er-Râzî. İtikâdâtu Fırakı’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn (Müslüman ve Müşrik Fırkaların İnançları). nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr. Beyrut, 1982.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İmâmîyye Şîası. İstanbul: Selçuk Yayınları, 1984.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Abdullah b. Meymûn el-Kaddâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.1, TDV Yayınları, İstanbul 1988, 117-118.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “İsnâaşeriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.23, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 142-147.
• Gâlib, Mustafa. Tarihu’d-D‘aveti’l-İsmâilîyye. Daru'l-Endülüs, 1979.
• Hakyemez, Cemil. “Gaybet İnancı ve Şiilikteki Yeri.” Yayımlanmış, Doktora Tezi., Ankara Üniversitesi, 2004.
• Hakyemez, Cemil.“On İkinci İmâm’ın Gaybeti Fikrinin Ortaya Çıkışı”, Marife, S.3 (2008): 9-25.
• Hakyemez, Cemil. Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaib On İkinci İmam. İstanbul: İsam Yayınları, İstanbul, 2009.
• Hasan, Hasan İbrahim. Siyasî-Dinî-Sosyal-Kültürel İslam Tarihi. C. V, çev. İsmâil Yiğit. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1986. Hitti, Philip. Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi. C.I, çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları,1989. Hizmetli, Sabri. İslam Tarihi (Başlangıçtan İlk Dört Halife Devri Sonuna Kadar). Ankara: AÜİF Yayınları, 1991. Hizmetli, Sabri, “Karmatîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 24, TDV Yayınları, İstanbul 2012, 510-514. Hodgson, Marshall. İslam'ın Serüveni, çev. Alp Eker - Mutlu Bozkurt vd. İstanbul: İz Yayıncılık,1993.
• Huart, Clement, “Hamdân Karmat”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. C. 5, MEB Yayınları, İstanbul 1987, 179.
• İbn Hurdazbih. el-Mesalik ve'l Memalik (Yollar ve Ülkeler Kitabı). çev. Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• İbn Kesîr. El-Bidaye ve’n-Nihaye. C. XI, çev. Mehmet Keskin, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbnü’l-Esîr. El- Kâmil Fi’t- Tarih: İslam Tarihi. C.VII-VIII. çev, Ahmet Ağırakça. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• İlhan, Avni, “Bâtıniyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 5, TDV Yayınları, İstanbul 1992, 190-194.
• Karaman, Hayrettin, “Ca’feriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.7, TDV Yayınları, İstanbul 1993, 4-10.
• Karapınar, Fikret. “İlk Dönem Sufîler’in Nasları Yorumlama Tarzı”. Kur'an'ın Bâtıni ve İşârî Yorumu. Ed. Prof. Dr. Mustafa Öztürk. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018), 97-119.
• Kramers, Johannes, “Selemiye”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. C. 10, MEB Yayınları, İstanbul 1997, 419.
• Lapidus, Ira. İslam Toplumları Tarihi (Hz. Muhammed’den 19.Yüzyıla). C.I, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Lewis, Bernard, “İsmâilîler”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. C. 5, MEB Yayınları, İstanbul 1987, 1120-1124.
• Madelung, Wilferd. “Das Imamat in der Frühen İsmailitischen Lehre”. Der Islam, C.37(1961): 43-135.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-Târîh. C. V, Nşr. Clement Huart. Bağdat, 1916.
• Mantran, Robert. İslam’ın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar). çev. İsmet Kayaoğlu. Ankara: AÜİFYayınları, 1981.
• Massignon, Louis, “Karmatîler”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. C. 6, MEB Yayınları, İstanbul 1977, 352-359.
• Mez, Adam. 10.Yy.’da İslam Medeniyeti. çev. Salih Şaban, İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Muhammed Hammâdi b. Malik b. Ebu’l Fedail. Keşf Esrar el-Bâtıniyye ve Ahbar el-Kârâmita (Bâtınilerin ve Karmatîlerin İç Yüzü). çev. İsmâil Hatip Erzen. Ankara: Diyanet Yayınları, 1948.
• Muhammed Emîn Gâlib et-Tâvîl. Târîhü'l- Aleviyyîn (Nusayrîler Arap Alevîlerin Tarihi). çev. İsmâil Özdemir. İstanbul: Çiviyazıları, 2000.
• Nâsır-ı Hüsrev. Sefernâme, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
• O’leary, De Lacy. İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri. çev. Hüseyin Yurdaydın ve Yaşar Kutluay, Ankara: AÜİF Yayınları, 1971.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Onat, Hasan, “Hattâbiyye” , Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 16, TDV Yayınları, İstanbul 1997, 492-493.
• Onat, Hasan. “Mezhep Kavramı ve Mezheplerin Doğuş Sebepleri”. Kırgızistan Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi (2005): 7-23.
• Onat, Hasan. “Kerbelâ’yı Doğru Okumak”. Akademik Ortadoğu Dergisi, S.2 (2007): 1-9.
• Öz, Mustafa, “İsmâiliyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.23, TDV Yayınları, İstanbul 2001, 128-133.
• Öz, Mustafa, “Muhammed b. Hanefiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.30, TDV Yayınları, Ankara 2020, 534-536.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsirde Zâhir-Bâtın Dualizmi ya da Tasavvufî Aşırı Yorum”. İslamiyât, ll, S. 3 (1999): 101-120.
• Sağır, Abdullah. “Abbasi Döneminde Zenci Hareketi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Marmara Üniversitesi, 2002.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, “Mehdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 28, TDV Yayınları, Ankara 2003, 369-371.
• Schaeder, Heinrich, “Sevâd”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. C. 10, MEB Yayınları, İstanbul 1966, 522.
• Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmi’ul-Gurer. C.VI. thk. Salahaddîn el-Müneccid. Kahire, 1961.
• Seyyid, Eymen Fuad, “Fâtımîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 12, TDV Yayınları, İstanbul 1995, 228-237.
• Tan, Muzaffer. “Bâtinilik Kavramı ve Bâtıni Fırkaların Tarifi Meselesi”. Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi., Ankara 2000.
• Tan, Muzaffer. “İsmâilîliğin Teşekkül Süreci.” Basılmamış Doktora Tezi., Ankara Üniversitesi, 2005.
• Topaloğlu Fatih.“ Şia’nın Oluşumunda İran Kültürünün Etkisi.” Yayımlanmamış Doktora Tezi., Dokuz Eylül Üniversitesi, 2010.
• Tan, Muzaffer. “Tarihsel Süreçte İsmâililik ve Yaşadığı Faklılaşmalar”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.12/2 (2012): 111-145.
• Üzüm, İlyas. “Sünnî-Şii Yakınlaşması: Dârü’t-Takrîb Tecrübesi”. İslam Araştırmaları Dergisi, S.2 (1998): 171-185.
• Vaux, Bernard Carra de, “Dâ’î”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. C.3, MEB Yayınları, İstanbul 1987, 461-462.
• Yâkût el-Hamevî. Mu'cemü’l-Buldân. C.V. Beyrut: Dâr el- Kitab el-Arabi neşri, 1977.
• Yıldız, Hakkı Dursun. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. C.III, İstanbul: Çağ Yayınları, 1986.
• Yılmaz, Salim. “Abbasîler’de Mu’tazıd ve Müktefi Dönemi.” Yayımlanmış Doktora Tezi., Marmara Üniversitesi, 2004.