Political Crisis and Transformation in the Great Seljuk: The Beginning of the End

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 734 - 749, 26.12.2025

Mustafa Tanrıverdi , Ozan Köklünar

https://doi.org/10.48120/oad.1731455

Öz

The rebellions that occurred during the final period of the Great Seljuk Empire should be understood not merely as resistance by a nomadic community against central authority, but as a striking indication of the empire’s ultidimensional disintegration across military, political, and administrative structures. This study aims to examine the causes, development, and consequences of these rebellions through a comprehensive and interdisciplinary approach, focusing on the warrior ethos shaped by Oghuz steppe culture and their fluctuating relationship with the Seljuk administration. Among these rebellions, the Oghuz Revolt occupies a central place, having been significantly shaped by the defeat at the Battle of Katvan in 1141, which marked a turning point in the imperial order.This heavy defeat against the Kara Khitai not only demonstrated the weakening of the Seljuk military strenght but also seriously undermined the personal authority of Sultan Sanjar. The loss of prestige following the war fueled the independence tendencies of nomadic elements, such as the Oghuz, who were far from central control. This situation ultimately triggered an extraordinary process that led to the looting of important cities such as Balkh, Merv, and Nishapur and the capture of Sultan Sanjar himself. The symbolic retention of Sanjar on the throne reflects the Oghuz attempt to reconstruct political legitimacy under their own control. The study examines the political and military activities of the Oghuz during the rebellion and the pressure they exerted on the Seljuk sultans and emirs. It further explores the political vacuum that emerged after the uprising and the rise of regional powers such as the Ghurids and the Khwarazmshahs as direct consequences of the imperial breakdown.

Anahtar Kelimeler

Oghuz Turks , Seljuk Empire , Sultan Sanjar , Battle of Qatvan , Oghuz Revolt , Political Crisis

Büyük Selçuklularda Siyasî Kriz ve Dönüşüm: Sonun Başlangıcı

Öz

Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun son döneminde yaşanan isyanlar, yalnızca göçebe bir topluluğun merkezî otoriteye başkaldırısı değil; aynı zamanda bir imparatorluğun askerî, siyasî ve idarî düzlemde geçirdiği çok boyutlu çözülüşün çarpıcı bir göstergesi olarak değerlendirilmelidir. Bu çalışma, Oğuzların bozkır kültürünün şekillendirdiği savaşçı karakter yapılarını ve Selçuklu yönetimiyle kurdukları inişli çıkışlı ilişkileri esas alarak bu isyanların nedenlerini, gelişimini ve sonuçlarını bütüncül ve disiplinlerarası bir yaklaşımla analiz etmeyi hedeflemektedir.
Söz konusu isyanlar arasında sonun başlangıcını tetikleyen Oğuz İsyanını hazırlayan başlıca etkenlerden biri, 1141’de gerçekleşen Katvan Savaşı’dır. Karahitaylara karşı alınan bu ağır mağlubiyet, yalnızca Selçuklu askerî gücünün zayıfladığını değil, aynı zamanda Sultan Sancar’ın kişisel otoritesinin de ciddi biçimde sarsıldığını göstermiştir. Savaş sonrası yaşanan itibar kaybı, Oğuzlar gibi merkezî denetimden uzak göçebe unsurların bağımsızlaşma eğilimlerini körüklemiş, bu durum nihayetinde Belh, Merv ve Nişâbur gibi önemli şehirlerin yağmalanmasına ve Sultan Sancar’ın bizzat esir alınmasına kadar varan sıra dışı bir süreci tetiklemiştir. Sancar’ın sembolik olarak tahtta tutulması, Oğuzların siyasî meşruiyeti kendi elleriyle yeniden kurgulamak istediklerini göstermesi açısından dikkat çekicidir.
Çalışmada, Oğuzların isyan sürecindeki siyasî ve askerî faaliyetleri, Selçuklu sultanları ile emirleri üzerindeki baskıları ve bu sürecin ardından oluşan siyasî boşluğu detaylıca ele alınmıştır. Süreç boyunca Gurlular, Harezmşahlar ve çeşitli yerel güç odaklarının yükselişi, imparatorluk düzeninin çözülmesinin doğrudan bir yansıması olarak değerlendirilmiştir. Oğuzlar, başlangıçta Selçuklu askerî yapısının temel unsuru iken, sürecin sonunda devletin çöküşünü hazırlayan başat aktöre dönüşmüşlerdir. Bu isyan, göçebe unsurların devlet sistemi içindeki rolü bağlamında hem tarihî bir kırılma hem de sonraki Türk-İslam devletleri için uyarı niteliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Oğuzlar , Selçuklu Devleti , Sultan sancar , katvan savaşı , Oğuz isyanı , Siyasî Kriz

Kaynakça

• Agacanov, Sergey G. Oğuzlar. çev. Ekber Necef-Ahmet Annaberdiyev. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Ahmed b. Mahmud. Selçuk-nâme. C. 2. ed. Erdoğan Merçil. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1977.
• Ayan, Ergin. Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2013.
• Aykaç, Razan. “Kırgızistan Burana’daki (Balasagun) Kültür Varlıklarının Durumu”. SSAD, C. 6, S. 1 (2022): 157-186.
• Banguoğlu, Tahsin, “Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine”. Belleten, S. 180 (1959): 1-26.
• Barthold, Vasilij V. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. çev. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Bosworth, Clifford E. “The Later Ghaznavids and the Seljuqs,” in The Cambridge History of Iran, Vol. 5: The Saljuq and Mongol Periods, ed. J. A. Boyle Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. çev. Prof. Dr. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK, 1998.
• Gaffârî Kazvînî, Kadı Ahmed. Tarih-i Cihan Âra. Tahran: Kitabfurûşî Hafız.
• Hamdullâh Müstevfî-i Kazvînî. Târih-i Güzîde. ed. Erkan Göksu. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• İbnü’l-Esîr. İslâm Tarihi. C.11. çev. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, 1989.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara: TTK, 1984.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. Ankara: Ötüken Neşriyat, 2014.
• Kaya, Pınar, Büyük Selçuklular Döneminde Bâtınîler İle Yapılan Mücadeleler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul: 2008.
• Kazvinî, Hamdullah Müstevfî-yi. Târih-i Güzide. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK, 2018.
• Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî. Müsâmeretü’l Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Köksal, Mustafa. “Oğuz İsyanı ve Hârezmşah Atsız’ın Oğuzlara Karşı İzlediği Siyaset”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. C.7, S.14 (2025): 349-364.
• Köymen, M. Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. 1. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Köymen, M. Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. C. 2. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Man, John. Cengiz Han Yaşamı, Ölümü ve Yeniden Dirilişi, çev. İsmail Tulçalı, İstanbul: Nokta Kitap, 2004.
• “Mirchondi Historia Seldschukidarum. yay. Joannes Augustus Vullers. Paris: Gissae In Lıbraria J. Rickeri, 1838.
• Nishapuri, Zahir al-Din. The History of the Seljuq Turks. trans. Kenneth Allin Luther. ed. C. Edmund Bosworth. New York: 2001.
• Nizamü’l-Mülk. Siyâsetnâme. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: İŞB Yayınları, 2009.
• Özkan, Murat. Semerkant Tarihi. Ankara: TTK, 2025.
• Özkuzugüdenli, Osman Gazi. Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar -Katavan Savaşı-. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 1994.
• Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s- Sürûr. C.1, çev. Ahmet Ateş. Ankara: TTK, 1999.
• Reşîdûddin Fazlullah. Câmi’ü’t-Tevâr’îh. çev. Erkan Göksu-Hüseyin Güneş. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya kadar). Ankara: TTK, 1988.
• Sevim, Ali-Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür. Ankara: TTK, 1995.
• Strange, Guy Le. Doğu Hilafetinin Memleketleri. çev. Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2015.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilâtları-Destanları. Ankara: AÜDTCF Yayınları, 1972.
• Şahin, Mustafa. “Ortaçağda Herât Bölgesinde Meydana Gelen Kıtlıklar, Bazı Doğal Felaketler ve Hastalıklar”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. C. 8, S. 36 (2015): 380-390.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Turan Neşriyat, 1969.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.