Yukarı Mezopotamya’da Mervânî Hâkimiyeti ve Mimarî Hamilikleri (983-1085)

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 707 - 733, 26.12.2025

Birgül Açıkyıldız

https://doi.org/10.48120/oad.1731499

Öz

Bu çalışma, 10. ve 11. yüzyıllarda Mervânî Hanedanlığının Yukarı Mezopotamya’daki mimarî himayesini, başkentleri olan Mayyâfâriqîn (günümüz Silvan) ve Âmid (Diyarbakır) merkezli olarak incelemektedir. 983 ile 1085 yılları arasında Abbâsî Halifeliği ve Büveyhîlerin nominal egemenliği altında hüküm süren Mervânîler, Erzen, Ahlat, Hasankeyf, Şanlıurfa, Cizre ve Musul gibi birçok önemli kenti kapsayan geniş ve stratejik bir bölgeyi idare etmiştir. Bu coğrafi çerçevede Mervânîler, dinî, idarî, askerî ve sosyo-ekonomik işlevlere sahip kapsamlı mimarî projeler gerçekleştirmiştir. Bu makale, Mervânî Döneminin mimarî mirasını hem yazılı kaynakların analizi hem de sahada gerçekleştirilen araştırmalar aracılığıyla yeniden yapılandırmaktadır. Başta İbn’ül-Ezrak el-Farikî’nin Taʾrīkh Mayyāfāriqīn wa-Āmid (1116-1176) ve ʿIzz el-Dîn ibn Şeddad’ın Al-Aʿlāq al-Khaṭīrah (1217-1285) eserleri olmak üzere, Orta Çağ Arapça, Farsça ve Süryanice kaynaklardan yararlanılmıştır. Günümüze ulaşan anıtlar ve kitabeler, Mervânîlerin kentsel mimari üslubu şekillendirmedeki ve kamusal altyapıyı geliştirmedeki önemli rollerini belgelemektedir. Her ne kadar bu eserlerin çoğu zamanla değişime uğramış ya da tamamen kaybolmuş olsa da mevcut veriler, Mervânîlerin gelişmiş bir mimarî program uyguladıklarını ortaya koymaktadır. Bu program, İslam mimarlık geleneğiyle uyumlu olmakla birlikte, yerel siyasî ve kültürel kimliğin izlerini taşır. Makale, Mervânîlerin Yukarı Mezopotamya’nın mimarî ve kentsel gelişimine katkılarının, sadece bölgesel özgünlükleri açısından değil, aynı zamanda hanedan kimliğinin erken dönem İslam mimarî temsili bakımından da daha fazla akademik ilgiyi hak ettiğini ileri sürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mervani Beyliği , Yukarı Mezopotamya , Mayyafariqin , Amid , İslam Mimarisi

Marwānids and Their Architectural Patronage in Upper Mesopotamia (983-1085 CE)

Öz

This study investigates the architectural patronage of the Marwānid dynasty in Upper Mesopotamia during the 10th and 11th centuries, focusing on the capital of Mayyāfāriqīn (modern-day Silvan) and Āmid (Diyarbakır). From 983 to 1085 CE, under the nominal suzerainty of the Abbasid Caliphate and the Buyid dynasty, the Marwānids governed a vast and strategically significant region, encompassing urban centres such as Arzān, Khilāṭ, Ḥiṣn Kayfā, Jazīrat Ibn ʿUmar, al-Ruhā, and Mosul, among others. Within this territorial framework, the Marwānids undertook extensive architectural initiatives that served religious, administrative, military, and socio-economic functions. Drawing on medieval Arabic, Persian, and Syriac sources, mainly Taʾrīkh Mayyāfāriqīn wa-Āmid by Ibn al-Azraq al-Fāriqī (1116-1176) and Al-Aʿlāq al-Khaṭīrah by ʿIzz al-Dīn Ibn Shaddād (1217-1285), this article reconstructs the architectural legacy of the dynasty through both textual analysis and fieldwork conducted in situ. Surviving monuments and epigraphic remains attest to the Marwānids’ role in shaping an urban architectural idiom and developing civic infrastructure. While much of the material heritage has been altered or lost due to subsequent rebuilding, the extant evidence reveals a sophisticated architectural program aligned with broader Islamic traditions yet locally rooted in the political and cultural identity of the Marwānids. This article argues that the Marwānid contribution to the architectural and urban development of Upper Mesopotamia warrants greater scholarly attention, not only for its regional distinctiveness but also for its early Islamic articulation of dynastic identity through the built environment.

Anahtar Kelimeler

Marwanid Dynasty, , Upper Mesopotamia , Mayyafariqin , Amid , Islamic Architecture

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Teşekkür

I would like to express my sincere gratitude to Prof. Tahirhan Aydın and Dr. Yusuf Baluken for their invaluable assistance in translating medieval sources from Arabic into Turkish. I am also thankful to Sabahattin Korkmaz and Hanefi Amaç for their guidance during my fieldwork in Silvan. My thanks go to Yunus Bal of the Silvan Municipality for granting permission to use drone photographs and the plan of Mayyāfāriqīn included in this article. I am especially indebted to Yılmaz Aydın for his assistance in drawing the map of the Marwānid dynasty.

Kaynakça

• Historic Sources
• Gregory Abû’l-Faraj (Bar Hebraeus). The Chronology of Bar Hebraeus, 1225-1286. Vol. I. E. A. Wallis Budge (trans.). Amsterdam: Apa-Philo Press, 1976.
• İbnü’l-Esîr. İslam Tarihi. El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, Vol. 9-10. A. Özaydın (trans.). Istanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• Ibn al-Azraq al-Fāriqī. Tārīḫ Mayyāfāriqīn. Karim Faruq al-Khuli and Yusuf Baluken (eds.). Istanbul: Nûbihar, 2014.
• İbn’ül Ezrak. Mervanî Kürtleri Tarihi. M. E. Bozarsalan (trans.). Istanbul: Koral, 1975.
• ‘Izz al-Dīn Ibn Shaddād. Al-Aʿlāq al-khaṭīra fī dhikr umarāʾ al-Shām wa-l-Jazīra, Vol. 3.1. Y. Z. ʿAbbāra (ed.). Damascus, 1978.
• Nāṣir-i Khusraw. Nāṣer-e Khosraw’s Book of Travels (Safarnāma), W.M. Thackston (trans). Albany, N.Y.: The Persian Heritage Foundation, 1986.
• Salnâme-i Diyarbekir, sene-i hicriye 1317 / sene-i rumiye 1315 (1899-1900), defa 16.
• Strabo, The Geography of Strabo, H. L. Jones (trans.), London: William Heinemann; Cambridge: Harvard University Press, 1961.
• Xenophon, Hellenica, Books VI & VII, Anabasis, Books I-III, C. L. Brownson (trans.), London: William Heinemann; New York: G. P. Putham’s Sons, 1921.
• Yāqūt al-Ḥamawī. Kitabu Mu’jam al-Buldān, Vol. 4, F. Wüstenfeld (ed.). Leipzig: In Commission Bei F.A. Brockhaus, 1869.
• All Other Sources
• Açıkyıldız, Birgül. “Ideology, Nationalism, and Architecture: Representations of Kurdish Sites in Turkish Art Historiography, International Journal of Islamic Architecture 11.2 (2022): 323–353.
• Alican, Mustafa. “Bir Ortaçağ Şehri Olarak Meyyâfârikîn (Silvan)”. Unpublished PhD Thesis, Ege University, 2012.
• Amedroz, H. F. “The Marwanid Dynasty at Mayyafariqin in the Tenth and Eleventh Centuries A.D.”, Journal of the Royal Asiatic Society (January 1903): 123–154.
• Baluken, Yusuf, “Mervânîler Devrinde Dinî Gruplar Arasındaki Münasebetler”, Unpublished MA Thesis, Yüzüncü Yıl University, 2010.
• Baluken, Yusuf, “Mervanîler Döneminde İlmi Faaliyetler”, in Uluslararası Silvan Sempozyumu, ed. M. E. Çağmar, V. Gürhan, and E. Gümüş, 304-314. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Baluken, Yusuf, “Mervaniler Devrinde Lice”, in Dünden Bugüne Lice Sempozyumu Bildirileri, ed. A. Erkol and A. Adak. 59-72. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Berchem, M. V. “Arabische Inschriften”, in Materialien Zur älteren Geschichte Armeniens und Mesopotamien, ed. C. F. Lehmann-Haupt, 125-142. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung, 1906.
• Berchem, M.V., Bell, G. L., and Strzygowski, J. Amida: materiaux pour l’épigraphie et l’histoire Musulmanes du Diyar-Bekr, Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung, 1910.
• Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi. Vol. I. Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar, Diyarbakır: DİTAV Diyarbakır Şubesi, 2019.
• Blaum, P. “A History of the Kurdish Marwanid Dynasty (983-1085)”, Kurdish Studies: An International Journal 5.1-2 (1992): 54–68.
• Blaum, P. “A History of the Kurdish Marwanid Dynasty (983-1085)”, Kurdish Studies: An International Journal 6.1-2 (1993): 40–65.
• Burgoyne, Michael Hamilton. “A Recently Discovered Marwānid Inscription in Jerusalem”, Levant: The Journal of the Council for British Research in the Levant 14 (1982): 118–121.
• Cahen, Claude. “La Djazira au milieu du treizième siècle d'âpres ‘Izz-add Din ibn Chaddad”, Revue des Etudes islamiques 8 (1934): 109–128.
• Comfort, Anthony Martin. “Roads on the frontier between Rome and Persia: Euphratesia, Osrhoene and Mesopotamia from AD 363 to 602”. Unpublished PhD Thesis, Exeter University, 2008.
• Contadini, Anna. “A Bestiary Tale: Text and Image of the Unicorn in the Kitāb Na’t Al-Ḥayawān (British Library, Or. 2784)”, Muqarnas 20 (2003): 17-33.
• Dursun, Felat and Halifeoğlu, F. Meral. “Material Properties of an Ancient Stone Bridge: Perpira Bridge, Turkey”, in Proceedings Book of MERSEM Türkiye 11th International Marble & Natural Stone Congress and Exhibition of Turkey, ed. A. Karakuş, D. Aydın et al., 93-99. Ankara, 2021.
• Gabriel, Albert. Voyages archéologiques dans la Turquie orientale, Paris: E. de Boccard, 1940.
• Heidemann, S. “A New Ruler of the Marwanid Emirate in 401/1010 and Further Considerations on the Legitimizing Power of Regicide”, Aram 9-10 (1997-8): 599–615.
• İzgöer, Ahmet Zeki (ed.). Diyarbakır Salnameleri 1286-1323 (1869-1905), vol. 5, Diyarbakir: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, 1999.
• Korkusuz, M. Şefik. Yazma Eserlerde Diyarbekir Kenti. Istanbul: Toprak Kitap, 2014.
• Lane-Poole, Stanley. Catalogue of the Oriental Coins in the British Museum, Vol. III, Bologna: Forni Editore, 1877.
• Lane-Poole, Stanley, Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, Vol. IX. London: Order of the Trustees, 1889.
• Lorain, Thomas. “Notes on the Evolution of Military Architecture in Diyarbakir during the Islamic Period”, in Diyarbakir Fortress and Hevsel Gardens Cultural Landscape, ed. Nevin Soyukaya, 49-59. Istanbul: Diyarbakır Metropolitan Municipality, 2015.
• Pizzocheri, Luca and Baluken, Yusuf. “Inscriptions on Diyarbakir City Walls: Islamic Period” in Diyarbakır Fortress and Hevsel Gardens Cultural Landscape, ed. Nevin Soyukaya, 92-129. Istanbul: Diyarbakır Metropolitan Municipality, 2015.
• Poladyan, Arşak, VII-X. Yüzyıllarda Kürtler (Arap Kaynaklarına Göre). Istanbul: Dara, 2023.
• Ripper, Thomas. Diyarbakır Mervanileri. İslami Ortaçağ’da Bir Kürt Hanedanı, B. Şahin Fırat (trans). Istanbul: Avesta Yayınları, 2012.
• Savcı, Süleyman. Silvan Tarihi, Diyarbakır: Diyarbakır Matbaası, 1956.
• Sinclair, T. A. Eastern Turkey. An Architectural and Archaeological Survey. Vol. III. London: Pindar Press, 1987. Sözen, Metin, Diyarbakır’da Türk Mimarisi. Istanbul: Gün Matbaası, 1971.
• Tuncer, Orhan Cezmi. Diyarbakir Sur İçi Anıtları ile Köşkler ve Bağ Evleri. Diyarbakır Diyarbakir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2012.
• Yaz, Arafat. “Mervânî Emiri Naṣrüddevle Ahmed ve Dönemi”. Unpublished PhD Thesis, Dicle University, 2019.