Arkeolojik Veriler Işığında Amorium Antik Kenti'nde Oyun Kültürü: Oyun Tablaları ve Oyun Taşları

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 769 - 790, 26.12.2025

Mehmet Kurt

https://doi.org/10.48120/oad.1731549

Öz

Bu çalışmanın konusunu Amorium Antik Kenti kazılarında bulunan oyun tablaları ve oyun taşları oluşturmaktadır. Orta Bizans Dönemi’nde önemli bir yerleşim merkezi olan Amorium, gündelik hayatın farklı yönlerine ilişkin nitelikli arkeolojik veriler sunan antik bir kenttir. Dolayısıyla çalışmada ele alınan oyun tablaları ve oyun taşları, kentteki gündelik hayatının önemli bir yönünü ortaya koymaktadır. Antik Çağ’lardan bu yana bilinen ve stratejik düşünmeye dayalı bu tür oyunların, çoğunlukla asker ve yönetici sınıf arasında popüler olduğu düşünülmektedir. Benzer oyun tablalarının tespit edildiği Amorium’un da Orta Bizans Dönemi’nde askerî kimliği ile ön plana çıktığı görülür. Nitekim kent, MS VII. yüzyıldan itibaren Anadolu’daki başlıca yol güzergâhları üzerindeki stratejik konumundan dolayı Anatolikon Theması’nın başkenti olmuş ve hem askerî hem de idari bir merkeze dönüşmüştür. Dolayısıyla Amorium’da bulunan oyun tablası buluntuları, kentin askerî kimliği ile ilişkilendirilebilir. Çalışmada ele alınan buluntuların diğer bir grubunu oyun taşları oluşturmaktadır. Fakat eldeki veriler, söz konusu buluntuların oyun tablalarıyla kullanılıp kullanılmadığına ilişkin bir değerlendirme yapmak için henüz yetersizdir. Söz konusu buluntuların, kentin Türk-İslam döneminde çeşitli oyunlarda kullanılmış olması mümkündür. Aşağı Şehir’de yer alan Büyük Bina Doğu (BBD) alanı ile Yukarı Şehir’de yer alan İç Sur ve Bazilika B alanlarında ele geçen oyun tablaları ve oyun taşları buluntu-mekân ilişkisi bağlamında tarihlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Amorium , Ortaçağ Arkeolojisi , Oyun , Oyun Tablası , Oyun Taşı

Game Culture in the Ancient City of Amorium in the Light of Archaeological Data: Game Boards and Game Stones

Öz

The subject of this study is the game boards and game stones found during the excavations in the ancient city of Amorium. Amorium, an important settlement center in the Middle Byzantine Period, is an ancient city that provides qualified archaeological data on different aspects of daily life. Therefore, the game boards and game stones examined in this study reveal an important aspect of daily life in the city. Known since antiquity, such games based on strategic thinking are thought to have been popular mostly among the military and ruling classes. Amorium, where similar game boards were found, also stands out for its military character in the Middle Byzantine PeriodIndeed, from the 7th century AD onward, the city became the capital of the Anatolikon Theme due to its strategic location on major routes in Anatolia and developed into both a military and administrative center. Therefore, the game board findings from Amorium can be associated with the city’s military identity. Game stones constitute another group of artifacts analyzed in this study. However, the available data is insufficient to make an assessment as to whether these finds were used with game boards or not. It is possible that these findings were used in various games during the city's Turkish-Islamic period. The game boards and pieces recovered from the Large Building East (BBD) area in the Lower City and the Inner Wall and Basilica B areas in the Upper City were dated through a contextual analysis of the relationship between finds and their locations.

Anahtar Kelimeler

Amorium , Medieval Archaeology , Game , Game Table , Game Stone

Kaynakça

• Al-Taberî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. Kahire: Dâru’l Meârif bi-Mısr, 1960.
• Belke, Klaus, Marcell Restle. Tabula Imperii Byzantini IV, Galatien und Lykaonien. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1984.
• Bell, Robert C. Board and Table Games from Many Civilizations I, Oxford: Oxford University Press, 1969.
• Berger, Friedrich. “From Circle and Square to the mage of the World: A Possible Interpretation or Some Petroglyphs of Merels Boards”, Rock Art Research 21, S.1 (2004): 11-25.
• Cedrenus, Georgius. Compendium Historiarum 1, Corpus scriptorum historiae Byzantinae 32, ed. I. Bekker, Bonnae: Weber, 1938.
• Courts, Summer, Tim Penn. “A Corpus of Gaming Boards from Roman Britain,” Lucerna 57 (Temmuz 2019): 4-12.
• Davidson, Gladys R. Corinth Result of Excavations, the Minor Objects-XII. USA: Meriden-Stinehour Press, 1952.
• Demirel Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel ve Mehmet Kurt. “2022 Yılı Amorium Kazıları.” 43. Kazı Sonuçları Toplantısı C. 3, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2024, 489-500.
• Demirel-Gökalp, Zeliha. “2013 Yılı Amorium Kazıları.” 36. Kazı Sonuçları Toplantısı C. 2, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2015, 651-668.
• Demirel-Gökalp, Zeliha. “Amorium Kazılarında Bulunan Styluslar,” TÜBA-KED 23 (Eylül 2021): 99-117, DOI : 10.22520/tubaked.2021.23.005.
• Demirel-Gökalp, Zeliha ve Mehmet Kurt. “Amorium Kazılarında Bulunan Orta Bizans Dönemi Sırlı Isıtma Kapları,” TÜBA-KED 27 (Temmuz 2023): 237-252, https://doi.org/10.22520/tubaked.1156486.
• Demirel-Gökalp, Zeliha ve Nikos Tsivikis. “Understanding Urban Transformation in Amorium from Late Antiquity to the Middle Ages”, Proccedings of the plenary session. The 24th International Congress of Byzantine Studies, ed. Emiliano Fiori, Michele Trizio, Venice: Edizioni Ca’Foscari, 2022, 324-344.
• Demirel-Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel ve Hasan Yılmazyaşar. “2016 Yılı Amorium Kazısı”, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı C. 2, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2018, 557-570.
• Demirel-Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel, Nikos Tsivikis ve Selda Uygun-Yazıcı. “2015 Yılı Amorium Kazısı”, 38. Kazı Sonuçları Toplantısı C. 3, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2017, 451-460.
• Demirel-Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel, Nikos Tsiviskis ve Hasan Yılmazyaşar. “Amorium Kazıları 2017”, 40. Kazı Sonuçları Toplantısı C. 3, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2019, 713-725.
• Demirel-Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel, Nikos Tsiviskis ve Hasan Yılmazyaşar. “2014 Yılı Amorium Kazısı”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı C. 3, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2016, 199-214.
• Demirel-Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel, Nikos Tsiviskis, Hasan Yılmazyaşar ve Mehmet Kurt. “2018 Yılı Amorium Kazıları”, 41. Kazı Sonuçları Toplantısı C. 4, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2020, 567-578.
• Demirel-Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel, Nikos Tsiviskis, Hasan Yılmazyaşar ve Mehmet Kurt. “2019 ve 2020 Yılı Amorium Kazıları”, 2019 ve 2020 Yılı Kazı Çalışmaları C. 4, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2022, 505-518.
• Demirel-Gökalp, Zeliha, Ayşe Ceren Erel, Nikos Tsiviskis, Mehmet Kurt ve Çağla Bulduk. “2021 Yılı Amorium Kazıları”, 42. Kazı Sonuçları Tolantısı C. 5, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2023, 491-500.
• Demirel-Gökalp, Zeliha. “2013-2023 Yılları Arasında Amorium Kazılarında Bulunan Bı̇zans Sı̇kkeleri,” KAIROS 1 (2024): 37-60.
• Demirel-Gökalp, Zeliha. “A Provincial Center in the Middle Ages: Amorium,” A Century of Byzantine Studies in Turkey, Papers from the Sixth Internatıonal Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium, ed. Engin Akyürek ve Merve Özkılıç, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2024, 551-560.
• Demirel-Gökalp, Zeliha. “Amorium Kazılarında Bulunan Kutsal Ekmek Mühürleri”, Anadolu’da Bir Çınar Prof. Dr. Erol Altınsapan’a 60. Yaş Armağanı, ed. Bedia Yelda Olcay Uçkan, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2022, 207-216.
• Demirer, Ünal. “XII Scripta And Two Excavated Game Boards From Kibyra”, Proceedings of the 17th Symposium on Mediterranean Archaeology, ed. Sergei Fazlullin ve Mazlum Mert Antika, Moscow: 2015, 74-82.
• Doğer Lale ve Muhsine Eda Armağan. “Amorium, Yukarı Şehir İç Sur Alanı Kazısından Geç Orta Çağ Sırlı Seramikleri Üzerine İlk Gözlemler”, Art-Sanat 14 (Temmuz 2020): 71-110, https://doi.org/10.26650/artsanat.2020.14.0004.
• Durnagölü, Nihal ve Bilal Söğüt. “Stratonikeia’da Antik Dönem Oyunlarından Örnekler,” IV. Uluslararası Turizm ve Kültürel Miras Kongresi Bildiri Kitabı, ed. Çağla Özer, Taner Dalgın ve Zekeriya Bingöl, Bodrum: Kasım 2022, 97-110.
• Erel, Ayşe Ceren. “Amorium Antik Kenti, Yukarı Şehir Bazilika B”, Türkiye’de Bizans Çalışmaları: Yeni Araştırmalar, Farklı Eğilimler, ed. Koray Durak, Nevra Necipoğlu ve Tolga Uyar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022, 243-262.
• Ersoy, Akın ve Özer Erdin. “Antik Dönem Smyrna Agorası’nda Bulunan Roma Dönemi Ludus Latrunculorum ve Mankala Oyun Tablaları Üzerine İnceleme”, Prof. Dr. Ömer Özyiğit’e Armağan, İstanbul: Ege Yayınları, 2015, 141-156.
• Harrison, Martin. “Amorium 1989”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı C. II, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991, 251-267.
• Harrison, Martin. “Emirdağ (Afyon)’da Birinci Kazı Raporu”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı C. II, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990, 155-165.
• Ivison, Eric A. “Amorium in the Byzantine Dark Ages (seventh to ninth centuries)”, Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, Vol. 2, Byzantium, Pliska, and the Balkans, ed. Joachim Henning, Berlin: Walter de Gruyter, 2007, 25-59.
• Katsari, Constantina, Christopher S. Lightfoot ve Adil Özme. The Amorium Mint and Coin Finds, Amorium Reports 4, Berlin: Walter de Gruyter, 2012.
• Kurt, Mehmet. “Amorium İç Sur Kazıları (2020-2021) Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi Sırlı Seramik Buluntuları”, ODÜSOBİAD 12, S.2 (Kasım 2022): 2291-2306, https://doi.org/10.48146/odusobiad.1094700.
• Kurt, Mehmet. “Amorium İç Sur Kazılarında Bulunan Türk-İslam Dönemi (13-15. Yüzyıl) Sırsız Seramikleri: Pişirme Kap Buluntuları”, Sanat Tarihi Yıllığı 33 (Haziran 2024): 171-194, https://doi.org/10.26650/sty.2024.1396363.
• Kurt, Mehmet. “2022 Yılı Amorium İç Sur ve Bazilika B Kazıları Sırlı Seramik Buluntuları,” ASOS JOURNAL 136 (Ocak 2023): 263-281, DOI : 10.29228/ASOS.66581.
• Lightfoot, Chris ve Mücahide Lightfoot. Anadolu’da Bir Bizans Kenti Amorium. İstanbul: Homer Kitabevi, 2007. Ovidius, Ars Amatoria: Aşk Sanatı. çev. İsmet Zeki Eyüboğlu. İstanbul: Payel Yayınları, 1994.
• Önder-Er, Çiğdem. “Yukarı Şehir "Bazilika B" (2013-2019) Kazılarında Bulunan Orta Çağ Sırsız Seramikleri.” Yayımlanmamış Doktora Tezi., Eskişehir Anadolu Üniversitesi, 2023.
• Roueche, Charlotte Mary. “Late Roman and Byzantine Game Boards at Aphrodisias”, Ancient Board Games in Perspective: Papers from the 1990 British Museum Colloquium with Additional Contributions, ed. Irving Finkel, London: The British Museum Press, 2007, 100-105.
• Sağlamtimur, Haluk. “Siirt-Başur Höyük Erken Tunç Çağı I Mezarları: Ön Rapor,” Arkeoloji Dergisi XXII (2017): 1-18.
• Schadler, Ulrich. “XII Scripta, Alea, Tabula: New Evidence for the Roman History of Backgammon”, New Approaches to Board Games Research: Asian Origins and Future Perspective. International Institute for Asian Studies, ed. Alexander J. de Voogt, Leiden: IIAS, 1995, 73-98.
• Selvi-Bener, Salkım. “Eski Yunan ve Roma’da Oyun ve Oyuncaklar.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Selvi-Bener, Salkım. Antikçağda Oyun ve Oyuncaklar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
• Talloen, Peter. “Rolling the Dice: Public Game Boards from Sagalassos,” HEROM 7, S.1-2 (2018): 97-132.
• Tsivikis, Nikos, Thanasis Sotiriou, Olga Karagiorgou ve Ilias Anagnostakis. “Reconstructing the Wine Industry of Byzantine Amorium Production and Consumption of Wine in Central Asia Minor, Seventh to Ninth Centuries,” Dumbarton Oaks Papers, 77 (2023): 131-176.
• Tsivikis, Nikos. “A Lord’s Prayer Inscription from Amorium and the Materiality of Early Byzantine Christian Prayer,” Anatolian Studies, 72 (2022): 1-13.
• Tsivikis, Nikos. “Amorium and the Ever-Changing Urban Space: From Early Byzantine Provincial City to Middle Byzantine Provincial Capital,” içinde Spaces and Communities in Byzantine Anatolia, 5th Sevgi Gönul Symposium, ed. Nikos D. Kontogiannis, Tolga B. Uygar, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2021, 191-215.
• Winfield, David. “The Northern Routes across Anatolia,” Anatolian Studies, 27 (1977): 151-166.
• Witte, Johanna. “Toys, Game Pieces, and Boards, 1988–2005”, Amorium Reports 3: The Lower City Enclosure Finds Reports and Technical Studie, ed. Chris Lightfoot ve Eric A. Ivison, İstanbul: Ege Yayınları, 2012, 277-296.
• Varro, Marcus Terentius. On the Latin Language. çev. Roland G. Kent. London: W. Heinemann, 1938.
• Yıldırım, Nazlı. “Sinope’den Bir Duodecim Scriptorum Tablası,” Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 6, S.9 (Haziran 2020): 1-8, https://doi.org/10.31765/karen.683954.
• Yılmazyaşar, Hasan ve Zeliha Demirel-Gökalp, “Amorium’da Yukarı Şehir İç Sur Kazıları (2014-2018),” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21, S.4 (Aralık 2021): 1017-1050, https://doi.org/10.18037/ausbd.1039496.
• Young, Rodney S. “Gordion Preliminary Report: 1953,” AJA 59, S.1 (Ocak 1955): 1-18.
• Zunal, Onur. “Klaros’tan Bir Dor Başlığı Altına Kazınmış Dokuztaş Oyun Tablası ve Çatallı Haç Motifi Üzerine Düşünceler,” Arkeoloji Dergisi 1, S.28