Kösedağ Sonrası Sivas ve Tokat’ta Travmatik Hafıza Mekânına Dönüşen Yapılarda Efsaneler ve Ritüeller

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 901 - 932, 26.12.2025

Mutlu Özgen

https://doi.org/10.48120/oad.1743643

Öz

Bu çalışma, 13. yüzyıl Anadolu’sunda Moğol–İlhanlı hâkimiyetiyle derinleşen siyasal ve toplumsal kırılmaların halk belleğinde nasıl anlamlandırıldığını, Sivas ve Tokat’taki mimari yapılar üzerinden incelemektedir. 1243 Kösedağ Savaşı sonrasında ortaya çıkan otorite boşluğu, vergilendirme politikaları, savaş ve infaz anlatıları, dönemin mimari yapılarının halk tarafından travmatik hafıza mekânlarına dönüştürülmesine zemin hazırlamıştır. Gök Medrese, Çifte Minareli Medreseler, Halfe Mezarlığı, Kırk Kızlar Türbesi, Sümbül Baba Zaviyesi ve Sentimur Türbesi gibi yapılar, yalnızca tarihsel süreçlerin maddi izlerini taşıyan anıtlar değil; efsaneler, ritüeller ve sözlü anlatılar aracılığıyla kolektif bellekte yeniden anlamlandırılmış kültürel merkezlerdir. Sivas’ta vezirlerin siyasal meşruiyet arayışını yansıtan çifte minareli mimari gelenek, Tokat’ta kadın banilerin inşa faaliyetleriyle ortaya çıkan farklı bir bellek dokusuyla karşıtlık oluşturmaktadır. Çalışma, halk anlatılarının yalnızca geçmişi aktaran sözlü ürünler olmadığını; mekân üzerinden şekillenen toplumsal travmaları, kutsiyet algısını ve yerel kimliği taşıyan kültürel araçlar olduğunu ortaya koymaktadır. Kuramsal çerçevede Maurice Halbwachs’ın kolektif hafıza yaklaşımı ile Pierre Nora’nın hafıza mekânı kavramı temel alınmış; ayrıca sözlü tarih, folklor–tarih ilişkisi ve efsane kuramlarından yararlanılmıştır. Araştırma, nitel içerik analizi yöntemiyle yazılı kaynaklar, alan gözlemleri ve sözlü kültür verilerini bir araya getirerek mimari yapıların halk belleğindeki çok katmanlı işlevlerini analiz etmektedir. Sonuç olarak çalışma, mimari yapılar ile sözlü kültür arasındaki ilişkinin, Anadolu’nun tarihsel travmalarını ve kültürel süreklilik mekanizmalarını anlamada temel bir anahtar sunduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Sivas , Tokat , Kösedağ Savaşı , Hafıza Mekanları , Şehir Efsaneleri , Halk Bilimi , Sözlü Tarih

Etik Beyan

Çalışma konusu etik kurul iznini gerektirmemektedir. Bu çalışmanın tüm hazırlanma süreçlerinde etik kurallara uyulduğunu beyan ederim.

Legends and Rituals in Structures Transformed into Sites of Traumatic Memory after the Battle of Kösedağ: The Cases of Sivas and Tokat

Öz

This study examines how political and social ruptures that deepened under Mongol–Ilkhanid dominance in thirteen century Anatolia were interpreted and internalized within collective memory as reflected in the architectural structures of Sivas and Tokat. The power vacuum that emerged after the Battle of Kösedağ in 1243—combined with heavy taxation policies, narratives of war and executions, and widespread instability—enabled these monuments to be reconfigured by the public as sites of traumatic memory. Structures such as the Gök Medrese, the Double-Minaret Madrasas, Halfelik Cemetery, the Kırk Kızlar Mausoleum, the Sümbül Baba Dervish Lodge, and the Sentimur Tomb are not merely architectural remains of historical processes; rather, they have been reinterpreted within collective memory as cultural centers through legends, rituals, and oral narratives. In Sivas, the double-minaret architectural tradition reflects the political legitimacy strategies of Seljuk viziers, while in Tokat, the construction activities of female patrons create a contrasting memory texture shaped by gendered dimensions of piety and patronage. The study demonstrates that folk narratives are not simply oral products transmitting the past; instead, they function as cultural instruments that articulate social trauma, sacralization, and local identity through their associations with place. The theoretical framework draws upon Maurice Halbwachs’ concept of collective memory and Pierre Nora’s notion of lieux de mémoire, supplemented by approaches from oral history, folklore–history relations, and legend studies. Through qualitative content analysis, the research integrates written sources, field observations, and oral cultural data to reveal the multilayered functions of architectural structures in popular memory. Ultimately, the study shows that the relationship between architecture and oral tradition offers a key to understanding Anatolia’s historical traumas and the mechanisms of cultural continuity.

Anahtar Kelimeler

Sivas , Tokat , Battle of Kösedağ , Memory Spaces , Urban Legends , Folklor , Oral History

Etik Beyan

The subject of the study does not require ethics committee permission. I declare that ethical rules have been complied with in all preparation processes of this study.

Kaynakça

• Alptekin, Ali Berat, “Mersin Efsaneleri”, İçel Kültürü, Mersin Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü Yayın Organı, 1987.
• Assmann, Jan. Kültürel Bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. Çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011.
• Blessing, Patricia. Rebuilding Anatolia after the Mongol Conquest: Islamic Architecture in the Lands of Rum, 1240–1330. New York: Routledge, 2014.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı,10.Baskı, İstanbul: Gerçek Yayınevi,2000.
• Çelebi, Evliya. Seyahatname, cilt II. İstanbul: İkdam Matbaası, [t.y.], s. 210–211.
• Eliade, Mircea. The Sacred and the Profane: The Nature of Religion. New York: Harcourt, Brace & World.1959.
• Eser, Erdal. “Sivas’ta Bir Manifesto: Gök Medrese.” Vakıf ve Kültür Dergisi, 2 (1998): 27.
• Gülensoy, Tuncer. “Tunceli Efsanelerinin Tip ve Motif Yapısı ile Munzur Efsanelerinin Anadolu Varyantları,”, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Halk Edebiyatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.1992.
• Halbwachs, Maurice. Kolektif Hafıza. Çev. Aykut Derman. İstanbul: Heretik Yayıncılık, 2021.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Erzurum Tarihi. İstanbul: Ercan Matbaası, 1960.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi. Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1965.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleriyle Aksaray Tarihi. C.I. İstanbul, 1974.
• Köprülü, Mehmet Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: TTK, 1976.
• Nora, Pierre. Hafıza Mekânları. Çev. Mehmet Emin Özcan. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2006.
• Orkun, Hüseyin Namık. “Tarih ve Folklor.” Türklük: Milliyetçi Kültür Mecmuası 2, Sayı. 8 (1939): 105–106.
• Özen, Kutlu. Sivas Efsaneleri, Sivas: Yurt Matbaası, 2001.
• Özgen, Mutlu. “Tokat'ın Şehir Efsanesine Dönüşen Kültür Ögeleri”. Şehir Efsaneleri. Ed. Emine Gürsoy Naskali. 177–216. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2022.
• Özgen, Mutlu. “Tokat ve Kastamonu Darüşşifaları Etrafında Oluşan Tıbbî Mistik Folklor Uygulamaları.” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 6, Sayı. 70, 2018, 284–302.
• Sakaoğlu, Saim. “Erzincan Efsanelerinin Edebiyattaki Yeri”, Erciyes Dergisi, Sayı 2,1988.
• Serdar, Murat. “Muînüddin Pervâne Darüşşifası Bağlamından Anadolu’da Tıp Kültürü: Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta Tıp ve Kültürel Hayat Sempozyumu (14-15-16 Ekim 2018) Bildiriler Kitabı, C.IV. Tokat: 2018, 109–120.
• Seyidoğlu, Bilge. Erzurum Efsaneleri. Erzurum: Erzurum Kitaplığı, 1997.
• Thompson, Paul. Geçmişin Sesi: Sözlü Tarih. Çev. Şirin Layıkel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971.
• Türk Dil Kurumu. Türkiye'de halk ağzından derleme sözlüğü (Cilt 7: H–İ). Ankara: Ankara Üniv. Basımevi, 1993.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Kitabeler. İstanbul: Maarif Vekâleti, 1927.
• Ünal, Hüseyin Rahmi. “Erzurum İli Dahilindeki İslami Devir Anıtları Üzerine Bir İnceleme.” Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 6 (1973): 85–90.
• Ünver, Süheyl. Selçuk Tababeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1940.
• Ünver, Süheyl. Tıbbi Folklor ve İyi Telkinler, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1938.
• Üçer, Müjgan. “Tokat ve Efsaneleri, İnanışları.” Türk Kültüründe ve Tarihinde Tokat Sempozyumu, 217–230. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Yavi, Ersal. Tokat. Tokat: Turizm ve Otelcilik A.Ş., 1986.
• Yasak, İbrahim. Sivas Yatırları ve Abdulvehhab Gazi Hazretleri. Ankara: Ayyıldız Yayınları, 2010.
• Yıldız, Sevinç. “Travma ve Mekân: Toplumsal Bellek ve Hafıza Mekânları Üzerine Bir Değerlendirme.” Uluslararası Disiplinlerarası Eğitim Araştırmaları Dergisi 6, Sayı.15 (2024): 20.
• Yurt Ansiklopedisi. “Tokat.” Cilt 11. İstanbul: Anadolu Yayıncılık, 1982, 7635.
• Winter, J. Tarihçiler ve Bellek Mekanları, Zihinde ve Kültürde Bellek. (Ed. Pascal Boyer, James W. Wertsch). (Y.A. Dalar çev.), Türkiye İş Bankası Yayınları İstanbul: 2015, 324.
• ARŞİV KAYNAKLARI
• İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphane Arşivi, (İHKKA No: 412)
• İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphane Arşivi, (İHKKA No: 2945)
• İNTERNET KAYNAKLARI
• URL-1: Habertürk. “Ölümlerinin Üzerinden 619 Yıl Geçti, İzleri Hâlâ Sivas’ta.” https://www.haberturk.com/olumlerinin-uzerinden-619-yil-gecti-izleri-hala-sivas-ta-2403346?page=2. (Erişim: 10.03.2025).
• URL-2: Murat Serdar. “Moğol Emiri’nin Mezarı Evliya Türbesi Sanılıyor.” Habertürk, 10.12.2020. https://www.haberturk.com/mogol-emirinin-mezari-evliya-turbesi-saniliyor-2954898. (Erişim: 10.03.2025).