A Distinguished Example of Aydinid Architecture in Menderes, İzmir: The Cüneyd Bey Mosque and Complex

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 1021 - 1048, 26.12.2025

Esra Çeçen

https://doi.org/10.48120/oad.1769039

Öz

Cüneyd Bey Complex is among the distinguished works of the Second Beyliks period. Although the complex originally consisted of a mosque at its centre, surrounded by a hammam, madrasa and imaret, only the mosque has survived to the present day. The mosque, which has undergone numerous restorations, has a square plan and a single dome, with a three-bay narthex covered by domes on its northern side. A minaret, adjoining the mosque, is located at the northwest corner of the building. This study documents the current architectural condition of the Cüneyd Bey Mosque, evaluates the impact of restorations carried out over time, and analyzes the decorative elements added later, thereby revealing the transformation the structure has undergone in detail. In doing so, it contributes to the existing literature and provides an up-to-date assessment in terms of the mosque’s preservation and documentation. In this context, the location and history of the Cüneyd Bey Complex, as well as the plan, mihrab, minbar, and minaret of the mosque located at the center of the complex, have been addressed, and information has been provided about the altered present-day architectural structure of the building due to restorations over time. The stylized floral motifs found in the decorations on the tiles located on the interior surface of the prayer hall, which was added to the structure later, have been explained, and thus the motifs created in the new decorations, based on figures from traditional Turkish ornamental art, have been described in detail. Subsequently, information has been provided about the original condition of the bathhouse, madrasah, and imaret, which no longer exist today, based on findings from modern research, and since these structures were not preserved, only their remains have been identified in situ. In the evaluation section of the study, the similarities between Cüneyd Bey Mosque and other mosques in İzmir and its surroundings, as well as other mosques in Anatolia, have been examined in terms of plan typology, the area of the rear prayer space, the transition element to the dome, the minaret, and the use of materials.

Anahtar Kelimeler

Izmir/Menderes , The Beylik of Aydınoğlu , Cüneyd Bey , Complex , Mosque.

İzmir Menderes’te Aydınoğlu Mimarisinden Güzide Bir Örnek: Cüneyd Bey Camii ve Külliyesi

Öz

İzmir’in Menderes ilçesinde bulunan ve Cüneyd Bey tarafından yaptırılan Cüneyd Bey Külliyesi, İkinci Beylikler Dönemi’nin güzide eserleri arasındadır. Aslında külliye, merkezde cami, etrafında hamam, medrese ve imaretten meydana gelse de bu kompleksten günümüze yalnızca cami ulaşabilmiştir. Birçok defa onarım gören cami, kare planlı ve tek kubbeli olup kuzeyde üzeri kubbelerle örtülü üç gözlü bir son cemaat yerine sahiptir. Yapının kuzeybatı köşesinde, caminin bitişiğinde bir de minaresi bulunmaktadır. Bu çalışma, Cüneyd Bey Camii’nin günümüzdeki mimari durumunu belgeleyerek, yapı üzerindeki onarımların etkisini değerlendirmekte ve sonradan eklenen süsleme unsurlarını da açıklayarak yapının geçirdiği dönüşümü detaylı bir şekilde ortaya koymaktadır. Böylece hem mevcut literatüre katkı sağlanmakta hem de yapının korunması ve belgelenmesi açısından güncel bir durum tespiti sunulmaktadır. Bu bağlamda ilk olarak, Cüneyd Bey Külliyesi’nin yeri ve tarihçesi, külliyenin merkezinde yer alan caminin planı, mihrabı, minberi ve minaresi ele alınarak zaman içerisinde onarımla birlikte yapının değişen günümüzdeki mimari yapısı hakkında bilgi verilmiştir. Yapıya sonradan eklenen harimin iç yüzeyinde bulunan fayanslardaki bezemelerde yer alan stilize edilmiş bitkisel çiçek motifleri açıklanmış ve böylece yeni bezemelerde geleneksel Türk süsleme sanatı figürleri temel alınarak yapılan motifler detaylı bir şekilde anlatılmıştır. Daha sonra günümüzde bulunmayan hamamı, medresesi ve imaretiyle ilgili modern araştırmalardaki bulgulardan da yararlanılarak eski durumu hakkında bilgi verilmiş ve yapıların koruma altına alınmadığı için sadece kalıntılarının kaldığı yerinde tespit edilmiştir. Çalışmanın değerlendirme bölümünde, Cüneyd Bey Camii’nin gerek İzmir ve civarındaki camilerle gerekse Anadolu’da yer alan diğer camilerle benzerlikleri plan tipolojisi, son cemaat yeri alanı, kubbeye geçiş elemanı, minare ve malzeme kullanımı açısından ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İzmir/Menderes , Aydınoğlu Beyliği , Cüneyd Bey , Külliye , Camii.

Kaynakça

• Acar, Türkan. Menderes’teki Türk Eserleri. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2011.
• Adak, Mutlu. “İzmiroğlu Cüneyd Bey (Ö.1426): Hayatı, Kişiliği ve Mücadeleleri”, TAD 41, S. 71 (2022): 246-275.
• Akın, Himmet. Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma. Ankara: A.Ü. DTCF Yayınları, 1968.
• Aktan, Elif. “Osmanlı Mimarisi Salepçioğlu Camii’nde Kullanılan İç Mimari Öğelerin İncelenmesi”, Uluslararası Tasarım ve Sanat Dergisi 3, S. 1, (Haziran 2025): 1-16.
• Aktepe, Münir. İzmir Yazıları “Camiler, Hanlar, Medreseler, Sebiller”. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, 2003.
• Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2004.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989.
• Bakırer, Ömür. “Hacı Ferruh Mescidi”, Vakıflar Dergisi S. 8, (1969): 171-178.
• Bulut, Lale. “İzmir Camilerinde Alçı Süsleme”, Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi 8, S. 8, (1996): 1-9.
• Çeşmeli, İbrahim. “Orta Asya Camilerinde Tipoloji (7-13. Yüzyıllar),” Yayımlanmamış Doktora Tezi., Yıldız Teknik Üniversitesi, 2005.
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Kestanepazarı Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 25, TDV Yayınları, Ankara 2002, 312-313.
• Daş, Ertan. “Sığacıkta Türk Mimarisi (Seferihisar/İzmir)”, Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi 16, S. 1, (Nisan 2007): 25-48.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300-1453). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Dilâver, Sadi. “Anadolu’daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi Yönünden Önemi”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. 4, (1971): 17-28.
• Dukas. Bizans Tarihi, çev. V. L. Mirmiroğlu İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yayınları, 1956.
• Durukan, Aynur. “Beylikler Dönemi Kültür Ortamından Bir Kesit”, Turkish Studies 9-10, (2014): 391-502.
• Düz, Önder.“Konya Karatay Medresesi Süslemelerinin Desen ve Tasarım Özellikleri.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Sakarya Üniversitesi, 2019.
• Emecen, Feridun, “Cüneyd Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 8, TDV Yayınları, İstanbul 1993, 122.
• Ersoy, Bozkurt. “Bergama’da Kurşunlu ve Şadırvanlı Camileri”, Vakıflar Dergisi, S. 20, (1988): 95-104.
• Ersoy, Bozkurt. Bergama Camii ve Mescitleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Eryılmaz, Halil İbrahim ve Selimgil, Bahar. “İslam Eserlerinde Kullanılan Altıgen Tabanlı Geometrik Desenlerin Çözümlenmesine Yönelik Yeni Bir Yaklaşım”, Mîzânü’l-Hak İslami İlimler Dergisi, S. 12, (Haziran 2021): 217-254.
• İlter, Fügen. “İzmir Cumaovası’nda Unutulmuş Bir Yapı Grubu; Cüneyd Bey Külliyesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Anadolu (Anatolia) Dergisi S. 19, (1975): 1-14.
• Kalfazade Ertuğrul, Selda. “Anadolu’da Aydınoğlulları Dönemi Mimarisi,” Yayımlanmamış Doktora Tezi., İstanbul Üniversitesi, 1995.
• Kalfazade, Selda. “Aydınoğlu Cami Mimarisine Genel Bir Bakış”, içinde Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu-I, Aydınoğulları Tarihi Bildiriler (Aydın, 04-06 Kasım 2010), haz. M. Ersan, M. Şeker ve C. Kanat, 249-274. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Kutlu, Mehmet. “XIV-XV. Yüzyıllara Ait Osmanlı Camilerinde Görülen Tuğla-Taş Almaşıklığı Üzerine Gözlemler.” Sanat Tarihi Dergisi 26, S. 1, (2017): 131-153.
• Kuyulu, İnci, “Mimari”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 23, TDV Yayınları, İstanbul 2012, 526-529.
• Mercangöz, Zeynep. “Korumaya Çalışılırken Tahrip Edilen Eserler II”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 36, S. 1-2, (1993): 339-343.
• Mordtmann, J. H., “Cüneyd”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C. 3, MEB Yayınları, İstanbul 1977, s. 239-240.
• Mülayim, Selçuk. Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler Selçuklu Çağı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Sağlam, Temel. “İslam Mimarisinin Sembolik Anlatıları Üzerine Bir Deneme”, International Journal of Interdisciplinary and Intercultural Art 5, S.10 (Haziran-Temmuz 2020): 251-279.
• Sözen, Metin ve Arık, Rüçhan. Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1975.
• Sözen, Metin ve Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2022.
• Şaman Doğan, Nermin. “Anadolu Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus Döneminde (1211-1220) Baniler ve İmar Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 24, (Ağustos 2016): 219-250.
• Tanman, M. Baha. “Erken Osmanlı Mimarisinde Üslup Etkileri.” içinde Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimarisi, ed. Yıldıray Özbek ve Ayşe Budak, 339-397. Konya: Literatürk Academia İnceleme ve Araştırma, 2020.
• Tavaslı, Hatice Kübra. “Penç Motifinin Tarihsel Gelişimi ve Karakteri.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2014.
• Tevhid, Ahmed. “Aydın Oğulları”, İzmir Araştırmaları Dergisi, Haz. M. Akif Erdoğru, S. 3 (2016): 75-79.
• Uysal, Ali Osman. Germiyanoğulları Beyliği’nin Mimari Eserleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2006.
• Ürer, Harun. “İzmir Tarihi Kent Merkezinde Bulunan Cami ve Mescitlerden Örnekler,” Tüba-Ked Dergisi, S. 16, (2017): 179-242.
• Yaldız, Esra ve Turan, Şefika Nur. Konya’daki XIII. Yüzyıl Minareli Mahalle Mescitleri, Journal of Social and Humanities Sciences Research 5, S. 24, (2018), 1859-1871.
• Yasa, Azize Aktaş. “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Konya Yapılarında Malzeme Kullanımı ve Yapım Teknikleri”, Vakıflar Dergisi, S. 45, (Haziran 2016): 143-176.
• Yelen, Resul. “İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Türk Kültür Dünyası Özel Sayısı, S. 2 (2017): 470-492.
• Yelen, Resul. “Üsküdar Yeni Valide Çeşmesinde Palmet Motifinin Simgesel Kullanımına Dair İzlenimler”, Palmet Dergisi, S. 7, (2025): 28-37.
• Yetkin, Suut Kemal. “Beylikler Devri Mimârîsinin Klâsik Osmanlı Sanatını Hazırlayışı.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, S. 3-4, (1955): 39-43.
• Yılmaz, Şeyma ve Şahin, Cengiz. “İslami Geometrik Süslemelerdeki Kronolojik ve Dönemsel Etkileşimler”, Konya Sanat Dergisi, S. 7, (Aralık 2024): 236-253.