Türk Tarihinin Siyasi Evliliklerine Bir Örnek: Atabey Evlilikleri

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 10, 26.06.2022

Kader Altın , Elif Kömürcü

https://doi.org/10.48120/oad.1020687

Öz

Atabey, hükümdar çocuklarının yetiştirilmesinde birinci derece sorumlu devlet memuru idi. İlk başlarda şehzâdenin terbiyesi ile ilgili bir görevken bir süre sonra müesseseye dönüşerek siyasallaşmıştır. Bu siyasallaşmanın en belirgin yönü ise atabeylerin, şehzadelere kendi kızlarını vermeleri ya da şehzadelerin dul kalmış anneleri ile evlenmelerini sayabiliriz. Böylece atabeyler bu görevlerinin devlet idaresinde önemli bir mevkî haline gelmesini sağlamış, yönetimde de daha etkili olmuşlardır. Atabeylerin özellikle Selçuklu şehzadeleri arasındaki saltanat mücadelelerinde ne kadar önemli roller oynadıkları ve devletin merkezî idaredeki gücü devam ettiği sürece, kendi adlarına bir bağımsızlık mücadelesine girmedikleri ama devlet merkezinin zayıfladığı noktada şehzadelerin tüm gücünü kendi adlarına kullanmaya başladıklarını görüyoruz.
Siyasî evlilikler yoluyla sıhriyet bağları kurmak ve bunun üzerinden bir siyaset oluşturmak devlet adamlarının izlediği bir yoldur. Bu yol doğrultusunda sultanlar, melikeler, atabeyler evlilikler yapmıştır. Evliliklerdeki temel amaç devletin otoritesini sağlamlaştırmak, beyliklerin biatını almak, isyanları önlemek ve hanedanlar arasındaki ilişkilerde etkin rol oynamaktır.
Bu çalışmada Türk tarihinde siyasî amaçlarla yapılan evliliklerden biri olan atabey evliliklerinin Türk siyasî tarihindeki etkileri üzerinde durularak tarihsel süreçte yapılmış on beş atabey evliliğinden örnekler verilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Evlilik, Tarih, Aile, Atabey, Kadın

An Example of Political Marriages in Turkish History: Atabey Marriages

Öz

Atabeys were civil servants who were responsible primarily for raising the children of the ruler. At first, it was a duty regarding the education of the prince, after some time, it became an institution, and then became politicized. The most obvious aspect of this politicization was the atabeys giving their daughters to the princes or marrying the widowed mothers of the princes. In this way, the atabeys enabled these duties to become an important position in the state administration, in which they also became more effective over time. We see that atabeys played important roles in the fights for sultanate, especially among the Seljukian princes, and as long as the power of the state continued in the central administration, they did not enter into a struggle for independence on their own behalf, but they began to use all the power of princes on their own behalf at the point where the state center weakened.
Establishing family ties through political marriages and forming a policy based on them is a path followed by statesmen. In line with this path, sultans, melikes, atabeys made marriages. The main purpose of marriages is to consolidate the authority of the state, to take the allegiance of the principalities, to prevent rebellions and to play an active role in the relations between the dynasties.
In the present study, the effects of atabey marriages, which is among the marriages made for political purposes in Turkish history, on Turkish political history were evaluated by giving examples from fifteen atabey marriages made in the historical process.

Anahtar Kelimeler

History, Family, Marriage, Atabey, Women

Kaynakça

• Abu’l Farac; Abû’l Farac Tarihi, C.II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• Azîmî; Azîmî Tarihi, Çev.: Ali Sevim, Duman Ofset Matbaacılık, 2. Baskı, Ankara 2006.
• Alptekin, Coşkun; “Atabeg”, İslam Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul 1991, s.38-40.
• Alptekin, Coşkun; “Büyük Selçuklular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. VII, s.199
• Alptekin, Coşkun; “Musul Atabeğliği”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.III, s.533.
• Alptekin, Coşkun; Dımaşk Atabeğliği (Toğ-Tekinliler), Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1985.
• Alptekin, Coşkun, “Musul Atabeyliği”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (VII: 534-578), Çağ Yayınları, İstanbul 1988.
• Alptekin, Coşkun; “Erbil’de Bir Türk Beyliği-Begteginliler”, Marmara Üniversitesi Türklük Araştırmaları Dergisi (3):1, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1989, ss.1-10.
• Ataoğlu, Remzi; Hısn-ı Keyfâ Artuklu Devleti Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1989.
• Akdağ, Mustafa; Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I, Barış Basımevi, Ankara 1999.
• Akyol, Hasan- Erol Kara; Selçuklu Tarihi El Kitabı, “Melikşah Dönemi”, (Ed: Refik Turan), Grafiker Yayınları, Ankara 2014.
• Aktaş, Yasemin; Salgurlular’da Naibe Türkan Hatun ve Atabeg Abiş Hatun’un İdaresi, Mavi Atlas Araştırma Dergisi, 8(2), 2020, s.492.
• Alyârî, H.; Azerbaycan Atabegleri İl-Deniz Oğulları, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1966.
• Ayan, Ergin; Harezmşâhlar Hânedânının Evlilikleri, Karadeniz Dergisi, S.32, 2016, ss.13-36.
• Köprülü, Mehmet Fuat; “Ata”, İslam Ansiklopedisi, C I, s.712.
• Bala, Mirza; “İldenizliler”, İslam Ansiklopedisi, C.V, ss.961-964.
• Bayat, Fazıl; İmaduddin Zengi ve Musul Atabeyliği, Türkler, C.IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2014, ss.814-824.
• Bedirhan, Yaşar; Selçuklular ve Kafkasya, Nobel Yayıncılık, Ankara 2015.
• Bünyadov, Ziya; Azerbaycan Atabeylikleri Devleti (1136-1225), Bakü 2007.
• Beyani, Şirin; Moğol Dönemi İran’ında Kadın, Çev.: Mustafa Uyar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015
• Bezer, Gülay Öğün; Böriler (Dımaşk Atabeğliği) (1104-1154), Türkler, C.IV.
• Bezer, Gülay Öğün; “İldeniz Şemseddin”, İslam Ansiklopedisi, C.22, İstanbul 2000, ss.81-82.
• Bezer, Gülay Öğün; Begteginliler: Erbil’de Bir Türk Beyliği, Türk Gençlik Vakfı Yayınları, İstanbul 2000.
• Bezer, Gülay Öğün; “Tuğteginliler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.XLI, İstanbul 2012, ss.349-351.
• Bezer, Gülay Ögün; “Kökböri”, İslam Ansiklopedisi, C.26, Ankara 2002, ss.234-235.
• Bezer, Gülay Öğün; “Sultan I. Mesud ve II. Kılıç Arslan Dönemi”, Türkiye Selçuklu Tarihi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2013.
• Cüveyni; Tarih-i Cihan Güşa, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• Chan, Claude; Osmanlıdan Önce Anadolu’da Türkler, Çev.: Yıldız Moran, E yayınları, İstanbul 1979.
• Çalışkan, Mehmet; “Târih-i Güzîde’ye Göre Kirman Karahıtayları”, İran Araştırmaları Dergisi, I(2), 2017, s.35-43.
• Eflâki, Ahmet; Ariflerin Menkîbeleri, C.I, Çev.: Tahsin Yazıcı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1995.
• Eğilmez, Mustafa; “Musul ve Halep Atabeyi Nureddin Mahmud”, Türkler, C.IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.825-835.
• Elçibey, Ebulfez; “Ebulfez Elçibey ve Üç Makale ve Onların Tenkiti Hakkında Notlar”, Çev.: Muhammet Kemaloğlu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, S.53(1), 2013, s.375-388. Gençtürk, Cihan; “Kutlughanlılar’da Kadın Bir Nâibe: Kutlug Terken Hatun”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5 (Ek Sayı), 2016, ss.97-112.
• Gregory Abu’l Farac; Abû’l Farac Tarihi, C.II, Süryaniceden İngilizceye Çev.: Sad A. Wallis Budge, Trk. Terc: Ömer Rıza Doğrul, TTK Yay., Ankara 1999.
• Gök, Halil İbrahim; Musul Atabeğliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• Görgün, Hilal; “İsmet Hâtun”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.XXIII, İstanbul 2001, ss140.
• Gürbüz, Osman; XI. Yüzyıl İslam Dünyasında Örnek Bir Yönetici İmameddin Zengi, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s.51-66.
• Hamdullah Müstevfî Kazvînî, Tarih-i Güzide, Çev.: Edward G. Browne–R. A. Nıcholson, London 1913, s.121./
• Holt, Peter Malcolm, Haçlılar Çağı, 11. Yüzyıldan 1517’ye Yakındoğu, Çev.: Özden Arıkan, Numune Matbaacılık, İstanbul 1999.
• İbn Bîbî, El-Evâmirül Alâ’iyye Fî’l Umûri’l Alâ’iyye, C.II, Çev.: Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1996.
• İbnü’l Esir, El-Kamil fi’t-Tarih, C.IX, Çev.: Abdülkerim Özaydın, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi (İslam Tarihi), Çev.: Abdülkerim Özaydın-Ahmet Ağırakça, C.X, Bahar yayınları, İstanbul 1987.
• İbnü’l Kalânisî, Zeylû Târîhu Dımaşk, Çev.: Onur Özatağ, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• İbnü’l-Kalânisî, Şam Tarihine Zeyl, I. Ve II. Haçlı Seferleri Dönemi, Çev.: Onur Özatağ, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Kök-Böri”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1977, ss.885-892.
• Karakoç, Haşim, Kadı Beyzavi ve Nizamu’t-Tevarih’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale 1998.
• Karakuş, Nadir, “Haçlı Seferlerinde üç Kadın ve İslâm Birliğinin Sağlanması”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.43, 2017, ss.253-282.
• Kaska, Çetin, Saʻdî-i Şîrâzî ve Salgurlular, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Sayısı, Yıl/Vol.4, S.I, Bahar 2019, s.323-344.
• Kayhan, Hüseyin, Azerbaycan Atabeyliği’nin Kuruluşu Ve Atabey İldeniz, Türkiyat Mecmuası, C.28/1, 2018, ss.45-65.
• Kayhan, Hüseyin, “Azerbaycan Atabeğleri (İldenizliler), Türkler, C.IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.871.
• Kök, Bahattin, “Musul ve Halep Atabeyi Mevdud ve Zamanı,” Türkler Ansiklopedisi, C. IV, Ankara 2002, ss.836-839.
• Kök, Bahattin, “Musul ve Haleb AHaleb Atabeyi Mevdûd ve Zamanı”, Türkler, C.IV.
• Kök, Bahattin, “Nureddin Zengi, Mahmud”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2007, C.33, ss.259-262.
• Köprülü, Mehmet Fuat, “Ata” Maddesi, İslam Ansiklopedisi, C.I, s.711-718.
• Lambton, Ann K. S, Atebetü'l - Ketebe'ye Göre Sancar Imparatorluğunun Yönetimi, Çev: N. Kaymaz, Belleten, XXXVII, S.147, s.365.-394.
• Mirhond, Târîhu Ravzatu’s-Safâ, Tahran 1339, C.IV.
• Merçil, Erdoğan; Fars Atabegleri Salgurlular, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
• Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri, TTK, Ankara 1991.
• Merçil, Erdoğan, “Sagurlular”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.36, İstanbul 2009, ss.29-31.
• Merçil, Erdoğan, Kirman Selçukluları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
• Müneccimbaşı Ahmet Bin Lütfullah, Câmiud’düvel Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Haz.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2001. Metin, Tülay, “Türkiye Selçuklu Siyasi Hayatında Kadının Rolü Üzerine”, Ortaçağda Kadın, Ed.: Altan Çetin, Lotus Yayınevi, Ankara 2011.
• Neşri, Kitab’ı Cihannüma Neşri Tarihi, Haz: F. Reşit Unat- M. Altay Köymen, TTK, Ankara 1995.
• Nikolle, David, İkinci Haçlı Seferi Tarihi, Çev.: L. Ece Sakar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, II. Basım, İstanbul 2014.
• Okumuş, Aydan, Yezd Atabegliği, (1141-1318), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012.
• Piyadeoğlu, Cihan, Büyük Selçuklu Devleti Emiri Atabeg Çavlı Sakavu, Tarih Dergisi, S.38, ss.37-59.
• Ravendi, Râhatu’s-Sudûr ve Âyeti’s-Sûrûr, Çev.: Ahmet Ateş, Râhatu’s-Sudûr ve Âyeti’s-Sûrûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), C.II, Ankara 1957.
• Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, C.II, Ankara 1947.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220-1350, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2011.
• Sümer, Faruk, “Abiş Hatun”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul 1988, ss.310-311.
• Şeşen, Ramazan, Selahaddin Eyyubî ve Devlet, Çağ Yayınları, İstanbul 1987.
• Şeyh Sâdî-Î Şîrâzî, Bostan ve Gülistan, Trc. Kilisli Rıfat Bilge, Meral Yayınevi, İstanbul 1980.
• Taşağıl, Ahmet, “Özbek” (İldeniz Atabeği), İslam Ansiklopedisi, C.34, İstanbul 2007, ss.106-107
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken 2020.
• Turan, Osman, Türk Cihân Hâkimiyeti II, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1998.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken, İstanbul 2013.
• Togan, Zeki Velidî, Umûmî Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• Tomar, Cengiz, “Şam”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2010, C.XXXVIII.
• Uludağ, Süleyman, “Hankah”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1997, C.XVI, ss.42-43.
• Uyumaz, Emine, “Türkiye Selçuklu Sultanları, Melikleri ve Melikelerinin Evlilikleri”, Eyyübiler Yönetim, Diplomasi, Kültürel Hayat, Ed.: Önder Kaya, İstanbul 2012.
• Uzunçarşılı, İbrahim Hakkı, Osmanlı Teşkilatına Medhal, Ankara 1988.
• Üçok, Bahriye, İslâm Devletlerinde Türk Nâibeler ve Kadın Hükümdarlar, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2011.
• Yürekli, Tülay, Zengilerde Evlilik ve Kadının Yeri, Dini Araştırmalar, C.XI, Eylül-Aralık 2008, ss.229-231.
• Yürekli, Tülay, Zengiler Döneminde Musul ve Çevresi, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009.
• Yınanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I, Haz. Refet Yinanç, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2013.
• Zettersteen, Karl Wilhelm, “Mevdud”, İslam Ansiklopedisi, C.VIII, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 1979.