Orta Çağ Müslüman Türk Dünyasında Müneccimlik Üzerine Notlar

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 327 - 335, 26.12.2022

Tülay Yürekli

https://doi.org/10.48120/oad.1147037

Öz

Orta Çağ’da müneccimlik İslâm Dünyası’nda yaygındır. Bu kurum farklı dönemlerde ve coğrafyalarda ortaya çıkan Türk hanedanlıklarda uzun asırlar boyu varlığını muhafaza etmiştir. Büyük Selçuklular, Harizmşahlar, Türkiye Selçukluları, Eyyûbiler, Timur, Memlûkler ve diğerleri dönemin anlayışına ayak uydurmuş, müneccimler edinmiştir. Timur şahsiyetli ve işinde yetenekli müneccimlere itimat etmiştir. Akkoyunlu Uzun Hasan müneccimlerinin hazırladığı almanakları incelemiştir.
Orta Çağ tarihçileri genellikle büyük savaşların hemen öncesinde veya hükümdarların ölümleri münasebetiyle müneccimlere değinirler. Memlûk tarihçileri kısmen daha farklı olarak müneccimlerden ayrıca sultanlık müjdelemeleri dolayısıyla bahsederler.
Orta Çağ nücûm ilmi toplumun her kesiminin ilgisini çekmiştir. Bu çalışmada istifade edilen Azimi, Ravendî, Esterabadî, Sıbt ve İbn ed-Devâdârî nücûm ilminde malumat sahibidirler. Hanedan üyelerinden de bu işe gönül verenler vardır. Kutalmış nücûm ilminde uzmandır ve bu ilme göre siyasi kaderini çizmiştir. Kirman hâkimi Arslanşah, Nesa hâkimi Emir Nusreddin Hamza ve Sultan Ahmet Celayir de bu alanda isim yapmışlardır.
Doğu’da kuyruklu yıldızın görülmesi ve Ay tutulması adeta felaketin habercileri olarak görülmüştür.
Bu çalışmada Türk hâkimlerinin müneccimlik kurumuna yaklaşımları, ne ölçüde nücûm ilminin tesirinde kaldıkları ele alınmış ve müneccimlerin uğurlu ya da uğursuz saydığı kuyruklu yıldız ve Ay’a yüklenen anlamlar irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Müneccimlik, Kuyruklu yıldız, Selçuklular, Memlukler, Timur, Notes on the Astrology in Muslim Turkish World in the Middle Ages

Notes on the Astrology in Muslim Turkish World in the Middle Ages

Öz

In medieval ages in Islamic world astrology was quite prevailent. Great Seljukids, Khwarezmshahs, Ayyubids, Timur, Mamluks and others acquired astrologers. Timur relied on astrologers who were masters in their work and reliable people. Akkoyunlu Uzun Hasan examined the almanacs prepared by the astrologers.
The astrologers often appear before great battles or on the occasion of the deaths of rulers in historycal books. Mamluk historians, somewhat differently, also talk about the astrologers for the heralds of the sultanate.
In medieval age the astrology has attracted the attention of all segments of society. The historians whose works used in the study, like Ravendî, Esterabadi, Sıbt and İbn ed-Devâdârî have knowledge about astrology. Moreover among the members of dynasties, there are also those who commited to astrology. Kutalmış was an expert in astrology and Arslanşah, the ruler of Kerman, Emir Nusreddin Hamza, the ruler of Nesa, and Sultan Ahmet Celayir also made names in the field.
In the East, comet and lunar eclipse were tought as the harbingers of disaster.
In this study, the point of view of the Turkish rulers about astrology, the extent to which they were influenced by astrology and astrologers and the meanings attributed to the comet and the lunar eclipse has been addressed.

Anahtar Kelimeler

Notes on the Astrology in Muslim Turkish World in the Middle Ages

Kaynakça

• A, A; “Astroloji” maddesine ilaveten, İA, I, MEB Yayınları, İstanbul, 1978, s. 686
• Âbu’l Farac; Âbu’l Farac Tarihi, II, çev. Ömer Riza Doğrul, TTK Yayınları, Ankara, 1950.
• Ahmed b. Mahmud; Selçuknâme, çev. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2018.
• Aksarayî, Müsâmeretü’l Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara, 2000.
• Alan, Hayrunnisa; “Sâhipkıran”, DİA, Ek-2, İstanbul, 2019, s.443-444.
• Arslantaş, Nuh; Ortaçağda İki Yahudi Seyyahın İslâm Dünyası Gözlemleri-Tudelalı Benjamin-Ratisbonlu Petachia, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2009.
• Ata Melik Cuveynî; Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara, 2013.
• Ateş, Ahmed;“Enverî”, İA, IV, MEB, İstanbul, 1964, s. 278-283.
• Aziz b. Erdeşiri Esterâbadî; Bezm u Rezm, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
• Bozkurt, Nebi; “Nedim”, XXXII, DİA, İstanbul, 2006, s. 506-506.
• Bölükbaşı, Mehmet; “Cahiliye Devrinde Araplarda Kehânet ve Kâhinlik”, NÜSHA, 2018; (47), s. 127-148
• Bundârî; Zubdetu’n-Nusra, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, çev. Kıvameddin Burslan, TTK Yayınları, Ankara, 1943.
• Çelebi, İlyas; “İyafe”, DİA, XXIII, İstanbul, 2001, s. 497.
• Çelebi, Muharrem; “Envâ’”, DİA, XI, İstanbul, 1995, s. 257-258.
• Devletşah; Tezkire-i Devletşah, Devletşah Tezkiresi, I, çev. Necati Lugal, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1977.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne; Tekmiletü el-Meâcim el-Arabiyye, thk. Muhammed Selîm Nuaymî, Vizaretü's-Sekâfe ve'l-Fünun, Bağdad, 1991.
• Durmuş, İsmail; “Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb”, DİA, XXXVI, İstanbul, 2009, s. 332-334.
• Ebu Bekr-i Tihranî; Kitab-ı Diyarbekriyye, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara, 2014.
• Ebû Şâme; Kitâb er-Ravzateyn, III, thk. İbrâhim ez-Zeybek. Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1997/1418.
• Eren, Esin; Nizâmî Arûzî’nin Çehâr Makâlesi ( çeviri ve dilbilgisi yönünden inceleme), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2012.
• Erzi, Adnan Sadık; “İbn Bîbî”, İA, V, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1987 s. 712-718.
• Faruk Sümer, “ İlhanlı Hükümdarlarından Abaga, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, Belleten, III, Nisan 1983, Sayı:206, s. 196.
• Fehd, Tevfik; “İlm-i Ahkâmı Nücûm”, DİA, XXII, İstanbul, 2000, s. 124-124.
• Hasan-ı Rumlu; Ahsenü’t-Tevârîh, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara, 2006.
• İbn ed- Deveddârî; Zübtetü’l- fikre fî târîhi’l-hicre, XLII, thk. D. S. Richards, Beyrut, 1998.
• İbn ed-Devâdârî; Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-ġurer, VIII, thk. Ulrich Haarmann, Kahire, 1971.
• İbn Haldun; Mukaddime, I, çev. Halil Kendir, Yeni Şafak Yayınları, Ankara, 2014.
• İbn İyâs; Bedâi’z-zuhûr fî veḳāii’d-duhûr, I-V, thk. Muhammed Mustafa, el-Heyetu’l-Mısrıyyetu’l-amme li’l-kitâb, Kahire, 1982.
• İbn Kesîr; el-Bidâye ve’n-Nihâye, XVI, XVII, thk. Abdullah b. Muhsin et-Turki, Dâru Hicr, Cize, 1998.
• İbn Tağrîberdî; en-Nücûmu’z-Zâhire, XV, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire, 1971.
• İbni Arabşah; Acâibu’l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2012.
• İbnü’l Esîr; el-Kâmil fi’t-Târih, Büyük İslâm Tarihi, X, çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul, 1987.
• İnan, Abdulkadir; Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara, 1986.
• Karahan, Abdulkadir; “Enverî”, DİA, XI, İstanbul, 1995, s. 267-268.
• Kılavuz, Ahmet Saim; “Arrâf”, DİA, III, İstanbul, 1991, s. 393-394.
• Kortantamer, Samira; “Memlûk Tarihçiliğinde Bir Üslup Unsuru: el-‘Acâib vel-Garâib”, Tarih İncelemeleri, IX, 1994, s. 69-87.
• Köprülü, Fuat; Edebiyat Araştırmaları, TTK Yayınları, Ankara, 1999.
• Köymen, Mehmet Altay; Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I, TTK Yayınları, Ankara, 2000.
• Makrîzî; Kitâbu’s-Sulûk li-maʿrifeti duveli’l-mülûk, II, thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut, 1997.
• Mazaheri, Ali; Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, çev. Fahriye Üçok, Varlık Yayınları, İstanbul, 1972.
• Merçil, Erdoğan; Türkiye Selçuklularında Meslekler, TTK Yayınları, Ankara, 2000.
• Metin,Tülay; “Selçuklular Zamanında Müneccimliğe Dair Bazı Tespitler”, History Studies, 6/3, April 2014, s. 239-252.
• Nesevî; Siretu Celaleddin Mengüberti, Celâlüttin Harezemşah, çev. Necip Asım, İstanbul Devlet Matbası Yayınları, İstanbul, 1934.
• Nizamüddin Şâmî; Zafernâme, çev. Necati Lugal, TTK Yayınları, Ankara, 1987.
• Nizamülmülk; Siyâsetname, çev. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.
• Özaydın, Abdulkerim; “İbn Bîbî”, DİA, XIX, İstanbul, 1999, s. 379-382.
• Ravendî; Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr, II, çev Ahmed Ateş, TTK Yayınları, Ankara, 1999.
• Roux, J. Paul; Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İşaret Yayınları, İstanbul, 1994.
• Sevim, Ali; Azîmî Tarihi, Selçuklularla İlgili Bölümler (H.430-538=1038/38-1143/44), TTK Yayınları, Ankara, 2006.
• Sevim, Ali; Biyografilerle Selçuklular Tarihi İbnü’l- Adîm Bugyetü’taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), TTK Yayınları, Ankara, 1989.
• Sevim, Ali; Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-âyân’da Selçuklular, TTK Yayınları, Ankara, 2011.
• Sevim, Ali; Zübdetü’l-Haleb Min Târîhi Haleb’de Selçuklular (H.447-521 = 1055-1127), TTK Yayınları, Ankara, 2014.
• Sümer, Necati; “Cahiliye Araplarında Falcılık”, Milel ve Nihal, 13 (1), s. 134-157.
• Şerefüddin Ali Yezdî; Emir Timur (Zafernâme), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
• Şeşen, Ramazan; Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, Çağ Yayınları, İstanbul, 1987.
• Turan, Osman; Selçuklular ve Türk İslâm Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008.
• Unat, Yavuz; “Selçuklularda Astronomi Bilimi”, II. Uluslararası Selçuklu Sempozyumu, Konya, 19-23 Ekim 2011, s.1-23.
• Usame İbn Munkız; Kitabu’l-İtibar, Üsâme İbn Munkız İbn Munkız Haçlılara Karşı, Bordo Siyah Yayınları, İstanbul, 2006.
• Yunînî; Zeylu Mirâti’z-zemân, I-III, Dairetu’l-ma’arifi’l-Osmani, Haydarabad, 1954.
• Yusuf Has Hâcib; Kutadgu Bilig, çev. Reşit Rahmeti Arat, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2008.
• Zehebî; Tarihü'l-İslâm ve vefeyatü'l-meşahir ve'l-a'lâm, XXXIII, tahkik. Omer Abdusselam Tedmuri, Dâru’l-kitâb el-Arabi, Beyrut, 1993.