Anadolu Mimarisinde İlhanlı Hükümdarlarının İzleri

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 168 - 186, 26.06.2023

Ayşegül Bekmez

https://doi.org/10.48120/oad.1247073

Öz

Anadolu’da 1243 Kösedağ Savaşı yenilgisiyle başlayan Moğol hâkimiyeti, 1256’dan sonra yerini İlhanlılara bırakmıştır. Anadolu’da İlhanlı Devleti’nin siyasi egemenliği yaklaşık seksen yıl sürmüş ancak bu dönemde siyasi, ekonomik istikrar bir türlü sağlanamamıştır. İlhanlı Devleti’nin Anadolu için genel politikası vergi toplamak üzerine kurulu olup, bu nedenle çeşitli dönemlerde komutan ve devlet adamları görevlendirilmiştir. Ancak Anadolu halkı vergiler yüzünden sıkıntı yaşamış bu durum isyanlara neden olmuştur. Bu karmaşık siyasi duruma rağmen imar faaliyetleri hız kesmeden devam ettirilmiştir. Bir devletin hâkimiyetinin en belirgin nişanesi yaptırdığı mimari yapılardır. Ancak İlhanlılar İran’da görülen imar faaliyetlerini Anadolu’ya taşımamışlardır. Özellikle İlhanlı hükümdarları Anadolu’da günümüze ulaşabilen herhangi bir yapının banisi olmamıştır. Anadolu’da İlhanlı’nın atadığı valiler gittikleri şehirlerde mimari etkinliklerde bulunmuştur. Sultanların bu tutumu Anadolu için kalıcı olmak gibi bir düşüncelerinin olmadığına işaret etmektedir. Bu çalışma, İlhanlı Hanedanlığının Anadolu’daki izlerini kitabeler, kaynaklar ve mimari veriler üzerinden değerlendirirken, Anadolu Türk Mimari etkinliği açısından farklı bir dönemine ışık tutmayı hedeflemektedir. Kaotik olarak nitelendirilebilecek bu dönem İlhanlı’nın 1335’te son bulmasıyla daha da karmaşık hale gelmiş, Anadolu’nun çeşitli yerlerine İlhanlılar tarafından atanan valiler bağımsız beylikler kurmuşlardır. Bu beylikler İlhanlı’dan farklı olarak imar faaliyetlerine hız vermiş ve Anadolu’da kalıcı olduklarını bu şekilde kanıtlamak istemiş olmalıdırlar. Diğer taraftan Anadolu’da İlhanlı izlerini taşıyan yapılar İran’da aynı dönemde İlhanlı sultanları tarafından yaptırılan yapılarla karşılaştırılıp dönem sanatçı göçü üzerine değerlendirmelerde bulunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İlhanlılar, 14.yüzyıl Anadolu Mimarisi, Bani, Kitabe

Destekleyen Kurum

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Merkezi

Proje Numarası

SYD-2022-9872

Traces of Ilkhanid Rulers in Anatolian Architecture

Öz

Mongol rule in Anatolia, which started with the defeat in the Kosedag War of 1243, was replaced by the Ilkhanids after 1256. The political sovereignty of the Ilkhanid Empire in Anatolia lasted for nearly a century, but political and economic stability could not be achieved in this period. The general policy of the Ilkhanid State for Anatolia was based on collecting taxes, and for this reason, commanders and statesmen were assigned in various periods. However, the people of Anatolia suffered from taxation and this situation led to rebellions. The most obvious sign of a state's sovereignty its architectural structure. However, the Ilkhanids did not carry out the construction activities seen in Iran to Anatolia. Especially the Ilkhanid sultans were not the founders of almost any building in Anatolia. Governors appointed by the Ilkhanids in Anatolia carried out architectural activities in the cities they visited. This attitude of sultans indicates that they had no intention of becoming permanent in Anatolia. This study aims to shed light on a different period in the history of Anatolian Turkish Architecture while, evaluating the traces of the Ilkhanid Dynasty in Anatolia through inscriptions, sources and architectural data. This period, which can be characterized as chaotic, became even more complicated with the end of the Ilkhanid Dynasty in 1335, and the governors appointed by the Ilkhanids in various parts of Anatolia established independent principalities. Unlike the Ilkhanids, these principalities must have accelerated their construction activities and wanted to prove that they were permanent in Anatolia. In addition, the buildings bearing traces of the Ilkhanids in Anatolia are compared with the buildings built by the Ilkhanid sultans in Iran in the same period and evaluations are made on the period of artist migration.

Anahtar Kelimeler

Ilkhanids, 14th Century Anatolian Architecture, Patron, Inscription, Artist.

Proje Numarası

SYD-2022-9872

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, I-II, (Süryaniceden İngilizceye Çev. Ernest A. Wallis Budge, Çev. Ömer Rıza Doğrul), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999.
• Alâeddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, (Çev. Mürsel Öztürk), 1. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013.
• Akkuş, Mustafa; İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2011.
• Barthold, W.; “İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet”, Türk Hukuk Ve İktisat Tarihi Mecmuası, C.I, 1931, ss. 135-159.
• Bayburtluoğlu, Zafer, “Anadolu Selçuklu Mimarlığı/Sanatı ve Moğol/İlhanlı Sorunsalı”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002), Bildiriler, (Edt. Mustafa Denktaş, Yıldıray Özbek, Aslı Sağıroğlu Arslan), Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, 2002, ss. 4-6.
• Bekmez, Ayşegül, “Sivas’ta Siyasi Ortamın Mimariye Yansımasına Bir Örnek: Gök Medrese-Çifte Minareli Medrese”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı 2, 2017, ss. 447-469.
• Bekmez, Ayşegül, Anadolu Selçuklu Çağı Mimarisinde Moğol İstilası Sonrası Değişim Dönüşüm Ve Süreklilik, Pegem Yayınları, Ankara, 2022.
• Beygu, Abdürrahim Şerif; Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, Bozkurt Basımevi, İstanbul, 1936.
• Bilgen, Çiğdem, Erken Cumhuriyet Dönemi'ne Ait Bir Kitap Taslağı: Tokat Kent Tarihi Çalışmaları Tokat Müzesi Örneği, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2014.
• Blair Sheila S., Bloom, Jonathan M., “Architecture in Iran and Central Asia under the Il-khanids and Their Successors,” The Art and Architecture of Islam 1250-1800, Yale Üniversitesi Yayınları, New Haven and London, 1994, ss. 5-20.
• Blair Sheila S., Bloom, Jonathan M., “Müslüman Moğollar: Moğol İstilalarından İlhanlılara: İlhanlı Yönetimindeki İran'da Mimari”, İslam Sanatı ve Mimarisi, (Edt. Markus Hattstein- Peter Delius), (Çev. Nurettin Elhüseyni), Literatür Yayınları, İstanbul, 2007, ss. 397-399.
• Blair, Sheila S., “Il-Khanids II. Architecture”, Encyclopædıa Iranica, V. XII, F. 6, 2004, s. 654-658.
• https://www.iranicaonline.org/articles/il-khanids-ii-architecture erişim tarihi: 14.04. 2023.
• Blessing, Patricia, Moğol Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden İnşası Rum Diyarında İslami Mimari 1240-1330, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2018.
• Cahen, Claude, Osmanlıdan Önce Anadolu, (Çev. Erol Üyepazarcı), 5. Baskı, Türk Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2014.
• Çam, Nusret, “Erzurum'daki Yakutiye Medresesi İle İlgili Bazı Mülahazalar”, Vakıflar Dergisi, S. 20, 1988, ss. 289-310.
• Çayırdağ, Mehmet, “Niksar-Tokat-Gümenek ve Kayseri-Palas'ta Üç Kitabe”, Belleten, C. 57, S. 218, 1993, ss. 81-88.
• Çobanoğlu Denknalbant, Ayşe; “Tokat ve Niksar’da Bazı Selçuklu ve İlhanlı Yapılarındaki Çini Süslemeler Üzerine Bir Değerlendirme”, Vakıflar Dergisi, S. 51, 2019, ss. 9-44.
• Denknalbant, Ayşe, Osmanlı Öncesi Türk Mimarisinde Çifte Minareli Cephelerin Gelişimi (Anadolu, İran, Azerbaycan, Hindistan), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010.
• Doğan Şaman, Nermin, “Bezemeye Bakış Anadolu’da İlhanlı İzleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 20/1, 2003, ss. 150-166.
• Doğan Şaman, Nermin, “Erzurum’un Sembolü İki Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye Ve Yakutiye Medreseleri”, Cengiz Han ve Mirası (Edt. Cem Korkut, Mürsel Doğrul), Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara, 2021, ss. 307-338.
• Durak, Neslihan, “İlhanlılar Döneminde Aladağ Çevresi”, I. Uluslararası Ahlat-Avrasya Kültür ve Sanat Sempozyumu Bildirileri, (Edit. Oktay Belli, Vedat Evren Belli), Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013, ss. 242-251.
• Emir, Sedat, Erken Osmanlı Mimarlığında Çok İşlevli Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler I Öncül Yapılar: Tokat Zaviyeleri, Akademi Kitapevi, İzmir, 1994.
• Eser, Erdal, “Sivas'ta Bir Manifesto: Gök Medrese”, Vakıf ve Kültür, S.1/1, 1998, ss. 27-28.
• Eser, Erdal, “Selçuklu Miladı 1243”, Vakıf ve Kültür, S. 1/3, 1998, ss. 60-64.
• Gündoğdu, Hamza, Bayhan Ahmet Ali, Aktemur, Ali Murat, Kukaracı, İshak Umut, Çelik, Adem, Güneş, Burhanettin, Tarihi Yaşatan İl Tokat, 1. Baskı, PYS Vakıf Sistem Matbaa Müdürlüğü, Ankara, 2006.
• Gürlevik, Sabiha, Sivas Mezar Kitabeleri Üzerine Bir İnceleme, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2008.
• İbni Bibi, Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, (Çev M. Nuri Gençosman), Uzluk Basımevi, Ankara, 1941.
• Kara, Demet, “Erzurum Melike Çiçak Hatun Türbesi”, Turkish Studies, S. 15, 2020, ss. 297-305.
• Karamağaralı, Haluk, “Erzurum’daki Hatuniye Medresesinin Tarihi ve Bânîsi Üzerine Mülahazalar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. III, 1971, ss. 209-240.
• Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî, Selçuki Devletleri Tarihi, (Çev. M. Nuri Gençosman), Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1943.
• Kunter, Halim Baki, “Kitabelerimiz I”, Vakıflar Dergisi, C.2, 1942, ss. 431-455.
• Kuran, Aptullah, Anadolu Medreseleri, C.1, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara, 1969.
• Kutlu, Mehmet, “İldüzmiş Hatun Baniliğindeki Amasya Darüşşifası Üzerine Yeni Tespitler”, Mimari-Kültür- Bellek, (Edt. Tane Doğan), 1. Baskı, Paradigma Akademi, Çanakkale, 2022, ss.1-23.
• Mercangöz, Zeynep, “Ortaçağ Van Hıristiyan Dönemi”, Van, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1997, ss. 78-104.
• Mülayim, Selçuk, “İlhanlı Döneminde Anadolu Plastiğinde Asya Çağrışımları Sivas Gök Medrese Taç Kapısındaki Bir Gösterge Üzerine İrdeleme”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. S. 1, 2016, ss. 275-297.
• Nicola, De Bruno, “Pādshāh Khatun: An Example of Architectural, Religious, and Literary Patronage in Ilkhanid Iran”, Along the Silk Roads in Mongol Eurasia: Generals, Merchants, and Intellectuals, (Edt. Michal Biran, Jonathan Brack and Francesca Fiaschetti), 1. Baskı, University of California Press, California, 2020, ss. 270-289. Onur, Zeynep, “Türk Mimarisinde Rasyonel ve İrrasyonel Dönemler”, Gazi Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, S. 5 (1-2), 1990, ss.45-58. Oral, M. Zeki, “Anadolu’da İlhani Devri Vesikaları, Temurtaş Noyin Zamanında Yapılmış Eserler ve Kitabeleri”, V. Türk Tarih Kongresi 1956, Kongreye Sunulan Tebliğler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1960, ss. 108-215.
• Özgüdenli, Osman G., “İlhanlı Hükümdarı Ebu.Said Hâna Ait Dört Yarlıg”, Belleten, C. 69, S. 254, 2005, ss. 65-116.
• Özkarcı, Mehmet, Niğde’de Türk Mimarisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001.
• Özkurt, Kemal, İsfahan’da Büyük Selçuklu Ve İlhanlı Dönemi Mimari Eserleri, Basılmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van, 2005.
• Roux, Jean-Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Aykut Kazancıgil- Ayşe Bereket), Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2001.
• Sevim, Ali; Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât Ve Kültür, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1995.
• Spuler, Bertol, İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü), 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2011.
• Sümer, Faruk, Doğu Anadolu'da Türk Beylikleri, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2015.
• Sümer, Faruk, Anadolu’da Moğollar, 1. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2022.
• Tuncer, Orhan Cezmi, Anadolu Selçuklu Mimarisi ve Moğollar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1986.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, 13. Baskı, Ötüken Yayınları, Ankara, 2014.
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit; Boran, Ali, “Kitabelerin Diliyle Samsun Kalesi ve İç Kale Mescidi”, Vakıflar Dergisi, S.28, 2004, ss. 283-290.
• Uluçam, Abdülselam, “Erzurum’daki Çifte Minareli Medrese Üzerine Yeni Bir Yorumu”, XI. Türk Tarh Kongresine Sunulan Bildiriler, II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994, ss. 749-758.
• Ünal, Rahmi Hüseyin, Erzurum Yakutiye Medresesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993.
• Wittek, Paul, “Ankara'da Bir İlhani Kitabesi”, Türk Hukuk Ve İktisat Tarihi Mecmuası, C.I, 1931, ss. 161-164.
• Yelen, Resul, Selçuklu Çağı Anadolu Mimarisinde Malzeme Ve Teknik (Doğu Ve Güneydoğu Anadolu), Basılmamış Doktora Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van, 2019.
• Yuvalı, Abdülkadir, “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik Ve Dinî Yapısı Üzerindeki Etkileri”, Erdem, S. 27, C.9, 1997, ss. 1287-1294.
• Yuvalı, Abdülkadir, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2017.