From the Kipchak Steppes to Egypt: Beyseri, Childhood Friend of the Mamluk Sultan Baybars

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 208 - 232, 26.06.2024

İlyas Gökhan

https://doi.org/10.48120/oad.1455400

Öz

This study examines the biography of Bedreddin Beyseri, one of the most important emirs of the Mamluks. In the 1240s, the Mongols advanced to the Caspian and north of the Black Sea and invaded and plundered the Kipchak country. Some of the Kipchak tribes fleeing from them were captured by the Mongols, and some by other nations. The children and young people of the captured Kipchak Turks were sold to slave traders and taken to Anatolia, Egypt, Syria, and Iraq. Meanwhile, al-Malik al-Salih Najmeddin (1240-1249), the Ayyubid Sultan of Egypt, bought many Kipchak slaves. He placed these slaves, called Mamluk, in the Bahri military quarry he established. Beyseri and his close friend Baybars were also brought to Egypt in this way and were recruited into the military hearth, from where they rose to become the senior part of the Ayyubid army. The Ayyubid army, including them, won a great victory against the Crusaders who attacked Dimyat in 1247. In this process, the death of the sultan and the wrong policies of his son, who succeeded him, paved the way for the establishment of the Mamluk State (1250-1517). After the Bahri commanders fell out with the Mamluk Sultan Aybek (1250-1257), Beyseri and Baybars, along with many other emirs, left Egypt and went to Syria. Baybars and Bayseri returned to Egypt during the reign of Sultan Qutuz (1259-1260) and fought against the Mongols in the battle of Ayn Djalut (3 September 1260). After Baybars (1260-1277) became sultan, his close friend Beyseri participated in the campaigns against the Crusaders, Mongols and Armenians. Beyseri was one of the most powerful emirs of the Mamluk State after Baybars, and although his name was mentioned for the sultanate, he did not accept it. Beyseri, who could not get along with Qalawun (1279-1290), who became the sultan afterwards, was arrested and imprisoned for a long time. Although he was later released, he was arrested again and died in prison.

Anahtar Kelimeler

Beyseri, Baybars, Mamluk State, Egypt, Kipchak, Crusader, Mongol

Kıpçak Bozkırlarından Mısır’a: Memlûk Sultanı Baybars’ın Çocukluk Arkadaşı Beyserî

Öz

Bu çalışmada Memlûklerin önemli emîrlerinden biri olan Bedreddin Beyserî’nin biyografisi incelenmiştir. Moğollar 1240’larda Hazar ve Karadeniz kuzeyine ilerleyip Kıpçak ülkesini işgal ve yağma etmişlerdi. Onların önünden kaçan Kıpçak kabilelerinin bir kısmı Moğollara bir kısmı da başka toplumlara esir düşmüşlerdi. Esir edilen Kıpçak Türklerinin çocuk ve gençleri köle tüccarlarına satılıp Anadolu, Mısır, Suriye ve Irak tarafına doğru götürülmüşlerdir. Bu sırada Mısır Eyyûbî Sultanı olan el-Melikü’s- Sâlih Necmeddin (1240-1249) birçok Kıpçak kökenli köle satın almıştır. O, Memlûk olarak adlandırılan bu köleleri kurduğu Bahrî askeri ocağına yerleştirmiştir. Beyserî (ö.1299) ve yakın arkadaşı Baybars da bu yolla Mısır’a getirilip askeri ocağa alınmışlar ve buradan yükselerek Eyyûbî ordusunun üst düzey kısmını teşkil etmişlerdir. Beyserî ve Baybars’ın da içinde bulunduğu Eyyûbî ordusu 1247’de Dimyat’a saldıran Haçlılara karşı büyük bir zafer kazanmıştır. Bu süreçte sultanın ölümü ve yerine geçen oğlunun yanlış siyaseti Memlûk Devleti’nin (1250-1517) kuruluşuna zemin hazırlamıştır. Bahrî kökenli komutanların, Memlûk Sultanı Aybek’le (1250-1257) arasının açılmasından sonra Beyserî ve Baybars’la birlikte pek çok emîr Mısır’ı terk edip Suriye’ye gitmişlerdir. Memlûk Sultanı Kutuz (1259-1260) zamanında Mısır’a dönen Baybars ve Beyserî, Aynicâlût savaşında (3 Eylül 1260) Moğollara karşı savaşmışlardır. Baybars sultan olduktan (1260-1277) sonra yakın arkadaşı Beyserî, Haçlılara, Moğollara ve Ermenilere karşı düzenlenen seferlere katılmıştır. Baybars sonrası Memlûk Devleti’nin en güçlü emîrlerinden biri olan Beyserî’nin adı sultanlık için geçmişse de kendisi bunu kabul etmemiştir. Akabinde sultan olan Kalavun (1279-1290) ile anlaşamayan Beyserî tutuklanıp uzun süre hapis yatmıştır. Daha sonra serbest bırakılmışsa da yeniden tutuklanmış ve hapishanede ölmüştür.

Anahtar Kelimeler

Beyserî, Baybars, Memlûk Devleti, Mısır, Kıpçak Haçlı, Moğol

Kaynakça

• Ali Mübarek Paşa, Hıtatü’t-Tevfikiyye, C.6, Tabatü’l-Kebirü’l-Emîriyye, Bulak /Mısır 1305.
• Ayalon, David, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi” Tarih İncelemeler Dergisi, (çev. S. Kortantamer) C.4, S. 1, 1989, 211-247.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Hoşdaş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, EK-1, Ankara 2020, 562-563.
• Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmiʿu’l-Gurer, C. 8, (nşr. Ulrich Haarmann), Kahire 1971, C. 7, (nşr. A.F. Aşûr), Kahire 1972.
• Aynî, Bedreddin Mahmud el-, Ikdu’l-Cumân Fî Tarihi Ehli’z-Zeman, Asrı Selâtini’l-Memâlik, C. 1-2-3 (nşr. M.M. Emin), Kahire 2010.
• Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mulükiyye fi’d-Devleti’t-Turkiyye, (çev. Hüseyin Polat), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2016.
• Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre, (tahk. Donald S. Richarsd), Beyrut, Das Buch Berlin 1998.
• Bilge, Mustafa L., “Kerek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.25, Ankara 2022, s.278-279.
• Cüneyt, Kanat, “Memlûk Devleti’nde Eğlence Kültürü”, Tarih İncelemeler Dergisi, C.XXII, S. 1, 2007, 53-62.
• Çelik, Mehmet Yusüf, “Memlûkler Döneminde Antakya Çarşısı, Ticari Mekanlar ve Meslek Grupları” Hatay Araştırmaları V, Doğunun Kraliçesi, (edt. A Gündüz-H. Çoruh-S. Hatipoğlu), İksad Yay., Hatay 2020, 439-472.
• Çelik, Mehmet Yusüf, Memlûkler Döneminde Antakya (1268-1516), Kömen Yay., Konya 2022.
• Çetin, Altan, Memlûk Devleti’nin Kuzey Sınırı, Türk Tarih Kurumu, Yay., Ankara 2009.
• Çetin, Altan, “Memlûk Devleti’nde Okçuluk”, Gazi Türkiyat, S.9, 2011, 67-86.
• Çubukçu, Asri, “Lâçin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara 2003, 39-40.
• Çubukçu, Asrî, “Muiz-Lidînillâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.31, Ankara 2020, 96-98.
• Demir, Necati, Ulu Han Ata Bitiği, Ötüken Yay., Ankara 2016.
• Ebi’l-Fidâ, Tarihi’l-Ebi’l-Fidâ, C.3-4, İstanbul 1288.
• Ebü’l-Ferec, Ebü’l-Ferec Tarihi, C.2, (Süryaniceden çev. Ernest A. Wallis Budge, İng. Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1950.
• Erol, Burak Gani, “Memlûkler Zamanında Kerek Şehri”, XVIII. Türk Tarih Kongresi, C.2, 1-5 Eylül 2018, Ankara 2022, 195-217.
• Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr ve Memâlükü’l-Emsâr, C.27, (nşr. Mehdi en-Naim), Darü’l-Kütübi’l-İmiye, Beyrut 1971.
• Gökhan, İlyas, Felaketler Çağı, Timaş Yayınları, İstanbul 2022.
• Haarmann, Ulrich, “Mısır Memlûkler’inde Altun Hân ve Cengiz Hân”, (çev. Çiğdem Dumanlı), Türk Kültürü, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 2019/1,99-128.
• Hınz, Walter, İslam’da Ölçü Sistemleri (çev. A. Sevim), Marmara Üniversitesi Yay., İstanbul 1990.
• İbn Abdüzzâhir, er-Ravzü’z-Zâhir fî Siretü’l-Melikü’z-Zâhir, (nşr. Abdulaziz Huveyter) Riyad 1976.
• İbn Abdüzzâhir, Katibinin Gözünden Sultan Baybars (çev. Aydın Usta), Yeditepe Yay., İstanbul 2021.
• İbn Abdüzzâhir, Teşrifü’l-Eyyâm ve’l-Usûr fi Siretü’l-Melükü’l-Mansur, (678-689), (nşr. M. Kâmil), Kahire 1961.
• İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn C.1, (nşr. M. K. İzzeddin) Alemü’l-Kütüb, Beyrut 1985.
• İbn Haldun, Tarihü’l-İber, (nşr. Ebu Suheyb el-Kerimî), Beytü’l-Efkârü’d-Düveliyye, Riyad.
• İbn İyâs, Bedâyiü’z-Zühûr fî Veka’id-Dühûr, C.1, (nşr. M. Mustafa), Kahire 1960.
• İbn İyâs, Memlûk Devleti’nin Son Yılları, Kansu Gavrî ve Osmanlılar (1501-1516), (çev. R. Şeşen), Yeditepe Yay., İstanbul 2021.
• İbn Kesîr, Büyük İslam Tarihi, C.13-14, (çev. M. Keskin), Çağrı Yay., İstanbul 1995.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye (Arapça), C.17, (nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türki, Gize 1998.
• İbn Şeddâd, Tarihu Melikü’z-Zâhir, (nşr. Ahmet Hutait), In Komission Bei Franz Steiner Verlag Gmbh Vıesbedan, Beyrut 1983.
• İbn Tagrîbirdî, el-Menhelü’s-Sâfî ve’l-Müstevfî Ba’del-Vâfî, C.3, (nşr. N. M. Abdülaziz), Kahire 1985.
• İbn Tagrîbirdî, en-Nücûm’üz-Zâhire fi Mulûk Mısr ve’l-Kahire, C. 8, (nşr. M.H. Şemseddin), Beyrut 1992.
• İbnü’l- Furât, Tarihu İbnü’l-Furât C.7, (nşr. K. Zureyk), Matbaatü’l-Emîr Kaniye, Beyrut 1942.
• İnan, Abdulkadir, Tarihte ve Günümüzde Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1986.
• İzgi, Cevat “İbnü’d-Devâdârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.21, İstanbul 2000, 11-13.
• Kallek, Cengiz, “Feddân” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.12, İstanbul 1995, 293-294.
• Kanat, Cüneyt, “Bahrî Memlûkler Zamanında Sultanlara ve Devlet Adamlarına Düzenlenen Bazı Suikastlar”, Türk Kültürü İncelemeler Dergisi, S.3, İstanbul 2000, 23-56.
• Kanat, Cüneyt, “Ketboğa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ek. C. 2, Ankara 2019, 47-49.
• Kanat, Cüneyt, Ortaçağ Türk Devletlerinde Suç ve Ceza, Küre Yay., İstanbul 2010.
• Kanat, Cüneyt, “Memlûk Devleti’nde Askerî Bir Oyun: Kabak Oyunu”,CİEPO XIV, Çeşme 2000, 71-79.
• Kâsım, Abduh Kâsım, “Muhammed b. Kalavun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.30, Ankara 2020, 544-545.
• Kılıç, Mustafa, “Memlûk Sultanı Eşref Halil ve Siyasi Faaliyetleri”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/I, 2010, 133-171.
• Kopraman, Kazım Yaşar, “Baybars I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1992, 221-223.
• Kopraman, Kazım Yaşar, “Mısır Memlûkleri (1250-1517)”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 6, Çağ Yay., Ankara 1989, 434-542.
• Kopraman, Kazım Yaşar, “Memlûkler Döneminde Mısır’da Sosyal Hayat” Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.7, Çağ Yay., İstanbul 1992, 17-48.
• Kortantamer, Samira, “Memlûklerde Devlet Yönetimi ve Bürokrasi”, Tarih İncelemeler Dergisi, C.2, S. 1,1984, 27-45.
• Köprülü, M. Fuad, “Baybars I”, Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C.2, İstanbul 1979, 357-363.
• Makrîzî, Takiyüddîn Ahmet el, el-Mevâiz ve’l-İtibâr fî Zikrü’l- Hıtat ve’l-Âsâr, C. 1-3, Matbaatü’n-Nil, Kahire 1324.
• Makrîzî, Takiyüddîn Ahmet el-, Kitabü’s-Sulûk li-Maʿrifet-i Düveli’l-Mulûk, C.1-2, (nşr. M. A. Ata), Darü’l-Kütüb’il-İlmiye, Beyrut 1997.
• Merçil, Erdoğan, “Gaşiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.13, İstanbul 1996, 398-399.
• Nüveyrî, Ahmed Abdülvehhâb en-, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, C.30, (nşr. N. M. Fevvaz-H.K. Fevvaz) Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 2004.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. 1, Türk tarih Kurumu Yay., Ankara 2003.
• Özaydın, Abdülkerim, “Hâlil b. Kalavun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.15, İstanbul 1997, 319-320.
• Özbek, Süleyman, Mehmet Şeker, “Memlûk Emîri, Sungur el-Aşkar”, Türk Dünyası Araştırmaları, C.123, S. 242, İstanbul 2019, 205-218.
• Özbek, Süleyman, Sultan Baybars, Berikan Yay. Ankara 2018.
• Safedî, Halil b. Aybek, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, C. 10 (nşr. Ahmed el-Arnavut-T. Mustafa) Beyrut 2000.
• Sağlam, Ahmet, “Hüsameddin Lâçîn ve Saltanat Dönemi (696-698/1296-1299) Memlûkler’de Meşrutî Bir Sultan Teşebbüsü ve Akâmeti”, Tarih İncelemeler Dergisi, C.XXXII, S.1, 2017, 155-190.
• Sağlam, Ahmet, “Memlûk Tahtında Moğol Asıllı Bir Sultan: Zeyneddin Ketboğa ve Saltanatı Dönemi (694-696/1294-1296)”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C.2, S.2, 2015, 53-79.
• Sahillioğlu, Halil, “Antakya”, C. 3, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991,228-232.
• Sahillioğlu, Halil, “Dinar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.9, İstanbul 1994, 352-355.
• Sahillioğlu, Halil, “Dirhem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.9, İstanbul 1994, 368-371.
• Seyyid, Eymen Fuad, “Kahire”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.24, İstanbul 2001,175-179.
• Sultan Hasan b. Muhammed b. Kalavun, Kitâbu Vakfu’s-Sultân en Nasır Hasan b. Muhammed b. Kalavun ‘Alâ Medreseti bi’r Rumeyle, (tahk. Huveyda el-Hârisi) Matbaâti Dergâm, bi- İşrâf el Ma’hed el-Almanî el-Ebhâs eş-Şarkiyye, Beyrut 2001.
• Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi I, Selçuklu Tarihi ve Medeniyet Enstitüsü, Ankara 1970, 1-147.
• Sümer, Faruk, “Çukur-Ova Tarihine Dâir Araştırmalar”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.1, S.1, 1963,1-98.
• Şâfi b. Ali, Kitabü’l-Fazlü’l-Masur min Siretü’s-Sultanü’l-Melikü’l-Mansur (nşr. A.A. Tedmürî) Beyrut, 1998.
• Şâfi b. Ali, Siretü’z-Zâhiriyye, (tahk: Abdülaziz b. Abdullah Huveyter, Riyad 1420/1989.
• Şancı, Fuat, Hatay İlinde Türk Mimarisi I, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2006.
• Şeşen, Ramazan, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, Yeditepe Yay, İstanbul 2013.
• Taneri, Aydın, “Çetr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.8, İstanbul 1993, 293-294.
• Tomar, Cengiz, “Şecerüddür”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.38, İstanbul 2010, 404-405.
• Yiğit, Fatma Akkuş, “Memlûk-Ermeni Münasebetleri”, Gazi Akademik Bakış, C.8, S.16, 2015, 181-206.
• Yiğit, İsmail, “Kutuz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.26, Ankara 2002, 500-501.
• Yiğit, İsmail, Memlûkler, Kayıhan Yay., İstanbul 2008.
• Yiğit, Rıdvan, “Akka Fatihi: Eşref Halil b. Kalavun”, Haçlılarla Mücadelenin Önderleri: Sultanlar, (edt. Ziya Polat-Ayşe Çekiç), Divan Yayınları, İstanbul 2023, 389-411.
• Yiğit, Rıdvan, Memlûk Devleti’nin Altın Çağı Muhammed b. Kalavun Dönemi Sosyo-Kültürel ve İktisadî Tarihi, Palet Yayınları, Konya 2023.
• Yûnînî, Kutbeddin Musa b. Muhammed el-, Zeyli Mir’âtü’z-Zamân, Darü’l-Kütübi’l-İslamî, C.3-4, Kahire 1992.
• Zehebî, Tarihü’l-İslam ve Vefayatü’l-Meşâhir ve’l-İslami, C.15, (nşr. Beşşâr A. Ma’ruf) Darü’l-Garbü’l-İslamiye, Beyrut 2003.