Cüveynî’nin, Aslah Teorisi Bağlamında Mu`tezile Eleştirisi

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 614 - 631, 26.12.2024

Mikail İpek

https://doi.org/10.48120/oad.1509515

Öz

Mu`tezile’nin beş temel ilkesinden biri adalettir. Adalet prensibinin en önemli çıktılarından biri olan aslah teorisine göre, Allah’ın kulları için en iyi olanı yaratması vaciptir. Çünkü kulun teklife muhatap olabilmesi ve Allah’ın emir ve yasaklarını yerine getirebilmesi için kendisine birtakım imkânların verilmesi gerekmektedir. Nitekim insan sınırlı bir varlıktır ve istitaâti her şeyi yapmaya muktedir değildir. Bu bağlamda Allah, kuluna gerekli imkanları sunmalı, şeriatı haber vermeli ve lütufta bulunmalıdır. Aslahın vücûbiyeti konusunda Basra ve Bağdat ekolleri görüş birliği içinde değillerdir. Ancak bu durum vücûbiyet noktasındaki sonucu değiştirmemektedir. Yani her iki ekole göre de aslah vaciptir. Bilindiği gibi aslah tartışması, İmam Eş`arî’nin Mu`tezile’den ayrılma sürecinde de etkili olmuştur. Kezâ Eş`arî’nin (ö. 324/935-36), Ebû Ali el-Cûbbâî’ye (ö. 303/916) yönelttiği “üç kardeş” meselesiyle ilgili soru, Cubbâî’yi zor durumda bırakmıştır. Eş`arî gelenek içinde, sonraki dönemlerde de Mu`tezile’nin aslah prensibi farklı yönlerden eleştiri ve tenkide maruz kalmıştır. Söz konusu eleştiriyi yönelten kelamcılardan biri de mütekaddim dönemi son Eş`arî âlimi Cüveynî’dir (ö. 478/1085). O, kaleme aldığı eserlerde aslah meselesine değinmiş ve bu konuda Bağdat ve Basra Mu`tezilesi’nin görüşlerini ayrı ayrı eleştirmiştir. Eş`arîlik’le ilgili yapılan çalışmalarda, daha önce aslah konusunun bu bağlamda ele alınmamış olması, kanaatimizce meselenin çalışılmaya değer olduğunu göstermektedir. Dokümantasyon yönteminin kullanıldığı çalışmamızda amaç, Cüveynî’nin aslah prensibi bağlamında Mu`tezile’ye yönelttiği eleştirileri ele alıp değerlendirmektir. Mu`tezile’yi kıyas konusunda eleştiren Cüveynî, yeri geldikçe kıyası kullanmaktan geri durmamıştır. Yapılan çalışmada Cüveynî’nin aslah prensibi bağlamında Mu`tezile’yi, çoğunlukla tutarlı sebeplerle eleştirdiği ancak kıyas gibi konularda da zaman zaman kendi içinde çelişkiye düştüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Cüveynî, Mu'tezile, Salah, Aslah

Criticism of Mu`tazilites in the Context of al-Juwaynī's Theory of Aslah

Öz

One of the five fundamental principles of the Mu`tazilites is justice. According to the theory of aslah, one of the most important outcomes of the principle of justice, it is obligatory for God to create what is best for His servants. This is because in order for the servant to be the addressee of the offer and to fulfill Allah's commands and prohibitions, he must be given certain opportunities. As a matter of fact, man is a limited being and his will is not enough to do everything. In this context, it is considered necessary for Allah to provide His servant with the necessary means, inform him of the Shari'ah, and show him favor. The schools of Basra and Baghdad disagree on the wujūb of aslah. However, this does not change the result at the point of wujūb. In other words, according to both schools, aslah is obligatory. As is known, the aslah debate was also influential in the process of Imam al-Ash'arī's separation from the Mu`tazilites. Likewise, Ashʿarī's question to Abū ʿAlī al-Joubāʾī about the issue of "three brothers" put him in a difficult situation. Within the Ash’arite tradition, the Mu’tazilite principle of aslah was subjected to criticism from different perspectives in later periods. One of the theologians who criticized it was al-Juwaynī, the last Ash'arite scholar of the al-Maqaddim period. He addressed the issue of aslah in his works and criticized the views of the Baghdad and Basra Mu`tazilites separately. The fact that the issue of aslah has not been dealt with in this context before in the studies on Ash'arism shows that the issue is worthy of study. The documentation method was used in this study. Al-Juwaynī, who criticized Mu`tazila on syllogism, did not refrain from using syllogism when necessary. In this study, it has been determined that al-Juwaynī criticizes the Mu`tazilites in the context of the principle of aslah, mostly for consistent reasons, but he occasionally contradicts himself in matters such as syllogism.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, al-Juwaynî, Mu'tazila, Salâh, Aslah

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-adl. C. 15. Kahire, ts.
• ———. El-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd-i ve’l-Adl. C. 11. Kahire, 1965.
• Alper, Hülya. “Mâtürîdî’nin Mu’tezile Eleştirisi; Tanrı En İyiyi Yaratmak Zorunda Mıdır?” Kader Dergisi 11, sy 1 (2013): 17-36.
• Aydın, Muhammed. “Aslah Konusu Bağlamında Mâtürîdî’nin Mu’tezile Eleştirisi”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi, sy 14 (2020): 73-102.
• Aytepe, Mahsum. “Mu’tezile’nin Aslah Teorisi ve Basra Mu’tezile’sinin Aslah Anlayışının Tahlili”. Yakın Doğu Üniversitesi İslâm Tetkikleri Merkezi Dergisi 5, sy 1 (2019): 85-104.
• Beyazîzâde, Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanife’nin İtikâdî Görüşleri. Çeviren İlyas Çelebi. 13. bs. İstanbul: İFAV Yayınları, 2010.
• Brunschvig, Robert. “Mu’tazilisme Et Optımum (Mu’tezile ve Aslah)”. Çeviren Hulusi Arslan. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2, sy 4 (2002): 235-49.
• Bulut, Mehmet. “İhve-i Selâse”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22:6-7. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. Akīdetü’n-nizâmiyye. Kahire: Mektebetü’l-ezheriyye li’t-türâs, 1992.
• ———. Kitâbü’l-İrşâd. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• ———. Luma’u’l-Edille. Çeviren Murat Serdar. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• ———. Şâmil fî usûli’d-dîn. İskenderiye: Mektebetü’l-İskenderiye, 1969.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 19:59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• ———. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kâdî Abdülcebbâr. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• ———. “İvaz”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23:488-90. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• ———. “Lutuf”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27:239-41. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Çınar, Bayram. “Kelam’da Salah–Aslah Tartışmaları”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi, sy 5 (2021): 195-229.
• Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelâm Sistemi. 1. bs. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Dîb, Abdülazîm Mahmûd ed-. “Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8:141-44. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Durusoy, Ali. “Vücûd”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 43:137-39. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. el-İbâne ve Usûlü Ehli’s-Sünnet. Çeviren Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• ———. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn (İlk Dönem İslâm Mezhepleri). 1. bs. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İtikad’da Orta Yol (el-İktidâd fi’l-İ’tikâd). Çeviren Kemal Işık. Ankara: AÜİFD, 1971.
• Gazzalî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’l-Erba‘în fî usûli’d-dîn. Mısır: Mektebetü’l-Cendî, t.y. Güler, İlhami. Allah’ın Ahlakiliği Sorunu. Ankara: Ankara Okulu, 2011.
• Haklı, Şaban. “Kötülük Problemi, Yaklaşımlar ve Eleştiriler”. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 2 (2002): 195-211.
• Hökelekli, Hayati. “Fıtrat”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13:47-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerremi. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’nm-nihal. Beyrut: Dârü’l-Ciyl, t.y.
• İlhan, Avni. “Aslah”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 3:495-96. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İpek, Mikail. “Mu’tezile’nin Nübüvvet Savunması”. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, 2020.
• ———. “Mu’tezile’nin Nübüvvet Savunması”. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, 2020.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-adl. C. 14, ts.
• ———. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. 3. bs. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1992.
• Karağaç, Osman. “İyi ve Kötünün Akılla Bilinmesi”. İçinde Akıl Kitabı 7, editör Turgut Akyüz. İstanbul: Ravza Yayınları, 2021.
• Kasar, Veysel. “Allah’ın Adalet ve Hikmeti Bağlamında Engellilik Problemi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29, sy 29 (2013): 63-104.
• Kaya, Cüneyt. “İbn Sina Felsefesinde Âlemin Mükemmelliği Düşüncesi”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, t.y.
• Kaya, Mahmut. “Vücûd (Felsefe)”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 43:139-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kiriş, Nurten. “Tarihsel Olarak Kötülük Problemi ve Çözüm Yolu Olarak Teodise”. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, sy 5 (2008): 81-96.
• Koç, Z. Hümeyra. “Kadı Abdülcebbar’a Göre Allah-İnsan İlişkisinde İlahi Yardım”. Kader Dergisi 12, sy 1 (2014): 319-40.
• Kutlu, Sönmez. “Va‘d ve Vaîd”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42:414-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Manafov, Rafiz. Kötülük Problemi ve Teodise. İstanbul: İz Yayınları, 2007.
• Ormsby, Eric Lee. İslam Düşüncesinde İlahi Adalet Sorunu (Teodise) (Theodicy in İslamic Thought-The Dispute Over Al-Ghazali’s Best Of All Possible Worlds). Çeviren Metin Özdemir. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2001.
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr. Usûlü’d-dîn. Editör tahk. Dr. Hanz Peter Linss. Kahire: Mektebetü’l-ezheriyye li’t-türâs, 2005.
• Plantinga, Alvin. Tanrı, Özgürlük ve Kötülük. Çeviren Musa Yanık. 2. bs. Ankara: Fol Yayıncılık, 2022.
• Semerkandî, Rükneddin Ubeydullah. el-Akîdetü’r-Rükniyye. Çeviren Mustafa Bacaksız. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2023.
• Süt, Abdülnâsır. Mu’tezile ve Ahlak. 2. bs. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• Şehristânî, Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-İkdâm. Londra, 1934.
• Şehristânî, Muhammed. el-Milel ve’n-Nihal (Dinler Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi). 2. bs. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Teftazânî, Sa’düddîn. Şerhü’l-Akâid. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2014.
• Topaloğlu-Çelebi, Bekir-İlyas. “Kelâm Terimleri Sözlüğü”. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Tunagöz, Tuna. “Mevlânâ’da Kötülük Problemi ve İlahi Adalet Savunusu”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24, sy 2 (2015): 233-46.
• Türker, Ömer, ed. Üsûlûcya. Çeviren Cahid Şenel. Ankara: TÜBA-Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• Yaran, Cafer Sadık. Kötülük ve Theodise. Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Adem”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1:356-57. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.