Erken Neolitik Çağ’da Yapı Kültü

Yıl 2023, , 517 - 544, 29.09.2023

Yunus Çiftçi

https://doi.org/10.33469/oannes.1315473

Öz

İnsanlığın var oluşundan günümüze kadar bir inanç sistemine sahip olduğu bilinmektedir, ancak Neolitik Çağ öncesine ait dönemlerde bu inanç sistemlerinin somut verileri neredeyse yok denecek kadar azdır. Neolitik Çağ’da ise durum daha farklılaşmaya ve somutlaşmaya başlamaktadır. Özellikle yerleşik hayata geçmeye başlayan topluluklar inançsal sistemlerini daha iyi göstermeye başlamış ve hatta neredeyse her alanda bunu yansıtmışlardır. Daha çok sembolik olarak tanımlanan bu Neolitik Çağ inanç sistemlerini mimarilerde, özel/günlük eşyalarda, ölü gömmelerde ve soyut kavramlarda kullanılmıştır. Bu inanç sistemlerinden biri de, Erken Neolitik Çağ yerleşiminde bulunan bir binanın tören, kurban ve farklı etkinliklerle gömülmesi ritüelidir. Bu durum Yakındoğu’da bulunan ve Erken Neolitik Çağ’a tarihlendirilen neredeyse tüm yerleşimlerde karşılaşılmış bir uygulamadır. “Yapı Kültü” olarak tanımlanan bu uygulamanın özellikle bu erken dönem yerleşimlerinde bulunan özel binalar olarak tanımlanan “Kamu/Kült” yapılarına uygulandığı görülmektedir. Tıpkı bir insan gibi bu yapıların temizlendiği, yapı içinde taşınabilir heykel, dikme/stel gibi öğelerin alındığı (varsa yeni yapıda kullanılmak üzere) ve bazı örneklerde hayvan veya insan kurbanlarına ait izlerin bırakıldığı görülmektedir. Bu ön ritüellerden sonra ise eski yapının yeni bir yapıyla kapatıldığı ya da tamamen toprak, taş ve atıl durumda olan malzemelerle doldurulduğu görülmektedir. Az olmasına rağmen bazı örneklerde yapının yakıldığı ve sonrasında yeni yapı ile kaplandığı ya da tamamen doldurulduğu da görülmektedir. Bölgesel farklılıklar olmasına karşın temelde bu işlem aynı amaçla ve aynı yapılara uygulanmaktadır. Bu çalışma bahsi geçen bu uygulamanın nedenlerini, uygulama alanlarını, bölgesel ya da yerel benzerlikleri ile farklılıklarını ele almakla birlikte inançsal özelliklere de değinerek Erken Neolitik Çağ’ın bazı bilinmeyenlerine cevap aramaktadır.

Anahtar Kelimeler

Neolitik Çağ Yapı Kültü, Sembolizm, Neolitik İnanç, Yapı Kültü, Anadolu Neolitiği, Mezopotamya Neolitiği

Cult of Building in the Early Neolithic Age

Öz

It is known that mankind has had a belief system since the beginning of its existence, but the concrete data of these belief systems in the periods before the Neolithic Age are almost non-existent. In the Neolithic Age, the situation starts to become more differentiated and concrete. Especially the communities that began to settle down started to show their belief systems better and even reflected them in almost every field. These Neolithic belief systems, which are mostly defined as symbolic, were used in architectures, special/everyday objects, burial of the dead and abstract concepts. One of these belief systems is the ritual of burying a building found in an Early Neolithic settlement with ceremonies, sacrifices and different activities. This is a practice encountered in almost all settlements dated to the Early Neolithic Age in the Near East. It is observed that this practice, which is defined as "Building Cult", was applied especially to "Public/Cult" buildings, which are defined as private buildings in these early settlements. It is observed that these buildings were cleaned just like a human being, items such as portable sculptures, pillars/steles were taken (to be used in the new building, if any) and traces of animal or human sacrifices were left in some examples. After these preliminary rituals, it is observed that the old structure is covered with a new structure or completely filled with earth, stone and inert materials. Although it is rare, it is also seen in some examples that the building was burnt and then covered with a new structure or completely filled. Although there are regional differences, this process is basically applied for the same purpose and to the same buildings. This study analyses the reasons for this practice, the areas of application, regional or local similarities and differences, as well as the religious characteristics and seeks answers to some of the unknowns of the Early Neolithic Age.

Anahtar Kelimeler

Neolithic Building Cult, Symbolism, Neolithic Faith, Building Cult, Anatolian Neolithic, Mesopotamian Neolithic

Kaynakça

• BAR-YOSEF O.-GOREN, N., 1973. “Natufian Remains in Hayonim Cave”. Paléorient, I, 49-68.
• BAR-YOSEF, O., 1998. “The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture”. Evolutionary Anthropology, 6(5), 159-177.
• BYRD, B.F., 2002. “Households in Transition Neolithic Social Organization within Southwest Asia”, In: Ian Kuijt (Ed), Life in Neolithic Farming Communities Social Organization, Identity, and Differentiation. New York: Kluwer Academic Publishers, 63-92.
• CALVET, C., 2007. Zivilisationen – Wie Die Kultur Nach Sumer Kam. Munich (Münih): Kindle Edition.
• CAUVIN, J., 1977. “Les Fouilles de Mureybet (1971-1974) et Leur Signification Pour Les Origines de la Sédentarisation au Proche-Orient”. Annuals of the American School of Oriental Research, 44, 19-48.
• CAUVIN, J., 1994. Naissance des Divinites, Naissance de L’agriculture. La Revolution des Symboles au Néolithique. Collection Empreintes (Nouvelle Editions Corriege: 1997). Paris: CNRS Editions.
• CAUVIN, J., 2000. The Birth of The Gods and The Origins of Agriculture. Cambridge: Cambridge University Press.
• CHILDE, G., 1953. New Light on the Most Ancient Near East. New York: Routledge.
• CLARE, L.-KINZEL, M.-SÖNMEZ, D.-ULUDAĞ, C., 2019. “Göbekli Tepe: UNESCO Dünya Miras Alanı ve Değişen Yaklaşımlar”. Mimarlık, 405, 14-19.
• CLARE, L.–TUNA YÜNCÜ, Z.-ULUDAĞ, C., 2019. “Göbekli Tepe”. In: Ertürk, N. and Karagül Türk, Ö. (Eds), UNESCO World Heritage in Turkey 2019, Ankara, 522-547.
• COQUEUGNIOT, E., 2011. “Des Peintures Dans Un Bâtiment Communautaire Du Néolithique Précéramique (Vers 9000 Av. J.-C.) À Dja’de (Syrie) : Nature, Insertion Dans L’architecture Et Tentative D’interprétation”. Papers, XXIV, Valcamonica Symposium 2011, 151-156.
• COQUEUGNIOT, E. 2014. “Dja’de (Syrie) et Les Representations Symboliques au 9e Millenaire cal. BC”. In: C. Manen- T. Perrin- J. Guilane (Eds), La Transition Néolithique en Mediterranee, Actes de Colluque (Toulouse, useum, 14-15 Avril 2011). Paris: CNRS Editions, 91-108.
• ÇELİK, B., 2000. “A New Early Neolithic Settlement: Karahan Tepe”. Neo-Lithics, 2-3(00), 6-8.
• ÇİFTÇİ, Y., 2022. “Çemka Höyük, Late Epipaleolithic and PPNA Phase Housing Architecture”. Near Eastern Archaeology, University of Chicago Press, 85, 12-24., Doi: 10.1086/718166
• ÇİFTÇİ, Y.-KODAŞ E.-ÖZKAN K. 2021. “Boncuklu Tarla Güneydoğu Alanı Çanak Çömleksiz Neolitik A Evresi Mimarisi ve “Nemrik Kültürü” Sorunsalı”. TUJANES, 3, 54-70.
• ÇİFTÇİ, Y.- KODAŞ, E.-GENÇ, B., 2020. “Çemka Höyük’te Açığa Çıkarılan Çanak-Çömleksiz Neolitik Dönem A Evresi Radyan Planlı Yapılar”. Anatolia/Anadolu, 46, 25-48.
• D’ERRICO, F.-HENSHILWOOD, C.-VANHAEREN, M.-VAN NIEKERK, K., 2005. “Nassarius kraussianus shell beads from Blombos Cave: evidence for symbolic behaviour in the Middle Stone Age”. Journal of Human Evolution, 48(1), 3–24.
• EDWARDS, P. C., 1988. “Natufian Settlement in Wadi Al-Hammeh”. Paléorient, 14(2), 309-315.
• ELIADE, M. 2015. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi: Taş Devrinden Eleusis Mysterialarına (Çeviren: Ali Berktay). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ERİM ÖZDOĞAN, A. 1994. Çayönü Yerleşmesinin Çanak-Çömleksiz Neolitikteki Yeri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERİM ÖZDOĞAN, A. 2007. “Çayönü”. Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni Kazılar-Yeni Bulgular. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 57-97.
• ERİM ÖZDOĞAN, A. 2011. “Çayönü”. In: M. Özdoğan vd. (Eds.), The Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin. İstanbul: Archaeology and Art Publication, 185-269
• FRENCH, D. 1962. “Excavations at Canhasan”. Anatolian Studies, XII, 27-40.
• GARROD, D.A.E 1930. “The Palaeolithic of Southern Kurdistan: Excavations in the Caves of Zarzi and Hazar Merd”. Bulletin of the American School of Prehistoric Research, 6, 8–43.
• GARROD, D.A.E., 1932. “A New Mesolithic Industry: The Natufian of Palestine”. Journal of the Royal Anthropological Society, 62, 257-269.
• GARROD, D.A.E. 1936. “A Summary of Seven Seasons Work in the Wady Mughara”. Bulletin of the American School of Prehistoric Research, 12, 125-129.
• GARROD, D.A.E-BATE, D.M., 1937. The Stone Age of Mount Carmel, Oxford.
• GUILAINE, J., 2016. “Maisons Néolithiques : Exemples Méditerranéens, Dans” In: Chapdelaine, C., Burke A., Gernigon K. (Eds), L’archéologie des maisonnées – pour une approche comparative transatlantique, Actes du colloque international, 24 et 25 octobre 2014, Université de Montréal, Palethnologie, 8, 189-216.
• GUILAINE J.-VİGNE J.-D. - BRİOİS F.- FRANEL Y.- TENGBERG M.- WİLLCOX G., 2012. Klimonas. Bulletin de Correspondance Hellénique, 136-137 (2), 875-879.
• HAUPTMANN, H. 1993. “Ein Kultgebaude in Nevali Çori”. In: Frangipane, M. (Ed.), Between the Rivers and Over the Mountain. Archaelogica Anatolica e Mezopotamica. Rome: Alba Palmieri Dedicata, 38-69.
• HAUPTMANN, H. 1999. “The Urfa Region”. In: M. Özdoğan ve N. Başgelen (Ed.), Neolithic in Turkey, The Cradle of Civilization. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 65-86.
• HAUPTMANN, H., 2007. “Nevali Çori ve Urfa Bölgesi’nde Neolitik Dönem”. Özdoğan, M. ve Başgelen, N. (Ed.), Türkiye’de Neolitik Dönem içinde. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 131-164.
• HAUPTMANN, H., 2011. “The Urfa Region”. In: M. Özdoğan (Ed.), The Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin . İstanbul: Archaeology and Art Publication, 85-138.
• HENRY, D.O., 1976. “Rosh Zin: A Natufian Settlement Near Ein Avdat”. In. A.E. Marks (Ed), Prehistory and Paleoenvironments in the Central Negev, İsrael. Dallas: SMU Press, 317-347.
• HENRY, D.O., 1989. From Foraging to Agriculture: The Levant at the End of the Ice Age. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
• HENSHILWOOD, C.S.-D’ERRİCO, F.-WATTS, I., 2009. “Engraved ochres from the Middle Stone Age levels at Blombos Cave, South Africa”. Journal of Human Evolution, 57(1), 27–47.
• HODDER, I., 2006. Çatalhöyük, Leoparın Öyküsü (Çeviren: Dilek Şendil). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• IBÁÑEZ, J.J., 2008. Le Site Néolithiques de Tell Mureybet (Syrie du Nord). En Hommage a Jaques Cauvin. Oxford: British Archeological Report, International Series 1843.
• KARUL, N., 2011. Güsir Höyük. In: M. Özdoğan (Eds.), The Neolithic in Turkey: The Tigris Basin (1-17). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• KARUL, N., 2021. “Buried Buildings at Pre-Pottery Neolithic Karahantepe”. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 82, 21-31.
• KENYON, K., 1981. Excavations at Jericho, Volume 3, The Architecture and Stratigraphy ofthe Tell. London: The British School of Archaeology in Jerusalem.
• KINZEL, M.-CLARE, L., 2020. “Monumental – Compared to What? A Perspective from Göbekli Tepe”. In: Anne Birgitte et al. (Eds), Monumentalising Life in the Neolithic, Narratives of Change and Continuity, Oxford: Oxbow Books, 29-48.
• KIRKBRIDE, D. 1966. “Five Seasons at the Pre Pottery Neolithic Site of Beidha in Jordan”. Palestine Exploration Quarterly, 98(1), 8-72.
• KIRKBRIDE, D., 1968. “Beidha 1967: An Interim Report”. Palestine Exploration Quarterly, 100(2), 90-96.
• KODAŞ, E., 2013. “Jerf El Ahmar EA 30 Binası ve Yakındoğu’da PPNA-PPNB ‘ye Geçiş Dönemine ait Kamu Binaları”. Tüba-Ar, 16, 9-20.
• KODAŞ, E., 2018. “Yukarı Dicle’de Yeni Bir Çanak-Çömleksiz Neolitik Yerleşim Yeri: Boncuklu Tarla Kazıları ve İlk Gözlemler”. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 158, 157-158.
• KODAŞ, E., 2019. “Kuzey Mezopotamya’da PPNA ve PPNA-PPNB Geçiş Dönemi’ne tarihlenen ‘sembolik objelerin’ bölgesel dağılımı üzerine bazı gözlemler. Kültürel Çeşitlilik ve Yorumlanması”. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 161, 1-22.
• KODAŞ, E., 2023. “A Review of Nemrik Culture Following Findings in the Southeast Area at Boncuklu Tarla during the 2020 Excavation Season”, Near Eastern Archaeology, 86/2, 80-91.
• KODAŞ E.-ÇİFTÇİ Y. 2021. “Public Buildings and Spatial Organization during the PrePottery Neolithic A Period: The Case of Boncuklu Tarla/SE Turkey: First Report”. Istanbuler Mitteilungen (71), 47-70.
• KODAŞ, E.-GENÇ, B., 2019. Çemka Höyük: Yukarı Dicle Havzası’nda Bulunan Yeni Bir PPNA ve Geç Epipaleolitik Dönem Yerleşim Yeri. Anadolu/Anatolia, 45, 211-221.
• KOZLOWSKI, S.K., 1989. “Nemrik 9, Kuzey Irak’ta PPN Neolitik Bir Alan”. Paléorient, 15 (1), 25-31.
• KOZLOWSKI, S. K., 1998. “M’lefaat. Early Neolithic site in Northern Irak”. Chaiers de l’Euphrate, 8, 179-273.
• KOZLOWSKI, S.K.-KEMPISTY, A., 1990. “Architecture of the Pre-Pottery Neolithic Settlement in Nemrik, Iraq”. World Archaeology, 21(3), Architectural Innovation (Feb., 1990), 348-362.
• MARKS, A.E.-LARSON, P. 1977. “Test Excavations at the Natufian site of Rosh Horsha”. In. A.E. Marks (Ed.), Prehistory and Paleoenvironments in the Cenrtal Negev, İsrael, Vol II, The Avdat/Agev Area. Dallas: SMU Press, 191-232.
• MAZUROWSKI, R.F., 2004. “Tell Qaramel. Excavations 2003”. In: M. Gawlikowski and W.A. Daszewski (Eds.), Polish Archaeology in the Mediterranean. Reports 2003. Warsaw: PCMA Series, 355-370.
• MAZUROWSKI, R.F.-JAMMOUS, B., 2000. “Tell Qaramel. Excavations 2000”. In: M. Gawlikowski and W.A. Daszewski (Eds.), Polish Archaeology in the Mediterranean. Reports 2000. Warsaw: PCMA Series, 327-341.
• MELLAART, J., 1962. “Excavations at Çatalhöyük”. Anatolian Studies, XII, 41-65.
• MITHEN, S., 2006. After the Ice: A Global Human History, 20.000-50.00 BC. Cambridge: Harvard University Press.
• MIYAKE, Y.-MAEDA, O.-TANNO, K.-HONGO, H.-GÜNDEM, C. Y. 2012. “New Excavations at Hasankeyf Höyük: A 10th Millennium Cal. BC Site on the Upper Tigris, Southeast Anatolia”. Neo-Lithic, 1(12), 3-8.
• MOORE, A. M. T.-HILLMAN, G.C.-LEGGE, A.J.-HUXTABLE, J., 2000. Village on the Euphrates: from Foraging to Farming at Abu Hureyra. Oxford: Oxford University Press.
• NADEL, D., 1991. “Ohalo 11-Thethird Season”. Mitekufat Haeven, 23, 48-59.
• NADEL, D.-CARMI, I.-SEGA, D., 1995. “Radiocarbon Dating of Ohalo II: Archaeological and Methodological Implications”. Journal of Archaeological Science, 22, 811-822.
• NEUVILLE, R. 1951. Le Paleolithique et Le Mesolithique de Desert de Judee. Archives de L’Institut de Paleontologie Humaine Memoire 24, Paris
• OLSZEWSKI, D.I. 2012. “The Zarzian in the Context of the Epipaleolithic Middle East”. International Journal of Humanities, 19 (3), 1-20.
• ÖZDOĞAN, E.-ULUDAĞ, C. 2022. “Sayburç: Şanlıurfa’da Yeni Bir Çanak-Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 169, 9-24.
• ÖZDOĞAN, M. 2018. “Neolitik Adlamasının Dünden Bugüne Değişen Tanımı”. Azerbaycan Arxeologiyası, 21(1), 12-39.
• ÖZDOĞAN, M.–ERİM ÖZDOĞAN, A. 1998. “Buildings of Cult and the Cult of Building”. In: G. Arsebük - M.J. Mellink - W. Schirmer (Eds.), Light on Top of the Black Hill. Studies Presented to Halet Çambel. İstanbul: Ege Yayınları, 581-593.
• ÖZKAYA, V.-COŞKUN, A. 2011. “Körtik Tepe”. In: M. Özdoğan vd. (Eds.), The Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin. İstanbul: Archaeology and Art Publications 89-127.
• ROLLEFSON, G.O., 1998. “Ain Ghazal (Jordan): Ritual and Ceremony III”. Paléorient, 24(1), 43-58.
• ROSENBERG, M. 2011. “Hallan Çemi”. In: M. Özdogan, N. Başgelen, P. Kuniholm (Eds.), Neolithic in Turkey . Volume 1, İstanbul: Archaeology And Art Publications, 61-78.
• SCHMIDT, K. 2007. Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe: Eski Tapınağı Yapanlar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• SCHMIDT, K. 2011. “Göbekli Tepe”. In: M. Özdoğan (Eds.), The Neolithic in Turkey: The Euphrates Basin. İstanbul: Archaeology and Art Publications, 41-83.
• STEKELIS, M.,-YIZRAELY, T., 1963. “Excavations at Nahal Oren: Preliminary Report”. Israel Exploration Journal, 13(1), 1-12.
• STORDEUR, D. 1999. “Organization de L’espace Construit et Organization Sociale Dans le Néolithique de Jerf El Ahmar (Syri, Xe-Ixe Millenaire av. J.C.)”. In: F. Braemer (Ed.), Habitat et Societe. Editions APDCA: Antibes, 132-157.
• STORDEUR, D. 2000. “Jerf El Ahmar Et L’emergence Du Néolithique Au Proche-Orinet”. In: J. Guilaine (Ed.) Premiers Paysans Dans Le Monde: Naissance Des Agricultures. Paris: C.N.R.S. Editions, 33-59.
• STORDEUR, D. 2015. Le Village De Jerf El Ahmar (Syrie, 9500-8700 Av. J.-C.): L’architecture, Miroir D’une Société Néolithique Complexe. Paris: CNRS Editions.
• STORDEUR, D.-IBÁÑEZ, J.J., 2008. “Stratigraphie Et Répartition Des Architectures De Mureybet”. In: Ibáñez, Juan José (Ed.). Le site Néolithique de Tell Mureybet (Syrie du Nord). En hommage à Jacques Cauvin. BAR International Series (in French), 1843, Oxford: Archaeopress, 33-94.
• TURVILLE P. F. 1932. “Excavations in the Mugharet el-Kebara”. Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 62, 271-276.
• VAN LOON, M., 1968. “The Oriental Institute Excavations at Mureybit, Syria: Preliminary Report on the Campain: Part 1: Architecture and General Finds”, Journal of Near Eastern Studies, 27/4, ss. 265-282.
• WATKINS, T.-BAIRD, D. J. 1987. Qermez Dere 1987. Edinburgh: University of Edinburgh, Department of Archaeology, Occassional Paper No. 6.
• WATKINS, T.-BETTS, A.V.G.-DOBNEY, K.-NESBITT, R.M., 1991. Qermez Dere, Tel Afar: Interim report no. 2, 1989. Edinburgh: University of Edinburgh, Department of Archaeology, Occassional Paper No. 13.
• WATKINS, T.-BETTS, A.V.G.-DOBNEY, K.-NESBITT, R.M. 1995. Qermez Dere, Tel Afar: Interim Report No. 3. Edinburgh: University of Edinburgh, Department of Archaeology, Occassional Paper No. 14.
• YARTAH, T. 2002. Tell ‘Abr 3 Et La Néolithisation En Syrie Du Nord. Mémoire De Dea. Lyon: Université Lyon 2.
• YARTAH, T., 2013. Vie Quotidienne, Vie Communautaire Et Symbolique À Tell ‘Abr 3 – Syrie Du Nord Données Nouvelles Et Nouvelles Réflexions Sur L’horizon PPNA Au Nord Du Levant 10 000-9 000 BP. Langue, Histoire Et Civilisations Des Mondes Anciens, Docteur Thèse De L’unıversıté Lumıère Lyon, Volume I-Texte.