Observations on the Karaz Culture of the Erzurum Plain in the Light of Recent Researches

Yıl 2023, , 689 - 714, 29.09.2023

Gülşah Altunkaynak

https://doi.org/10.33469/oannes.1334941

Öz

Erzurum Plain, one of the highest altitude settlement areas in Anatolia, preserves its mystery regarding the civilizations it hosted throughout its long archaeological process. Among these civilizations, “Karaz Culture” named after the region is the most prominent. Combining the data obtained from the few early period excavations with the results from the rescue excavations carried out in the last period paved the way for making more concrete definitions regarding 3rd millennium Karaz settlements in the plain. The BTC (Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline) and TANAP (Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline) rescue excavations and surveys carried out within the scope of the Pipeline Projects in the last 20 years have enabled identification of numerous new settlements and many of them were excavated and included in the cultural heritage inventory. Especially the TANAP project excavations have been helpful for defining the cultures of the 3rd millenniums in archaeological and socio-cultural terms. Within the scope of the TANAP Project, rescue excavations were carried out in Tasmasor II/Çayırtepe and then in Alaybeyi mounds and the general characteristics of the late and early stages of the Karaz Culture, which is the symbol of the 3rd millennium in the region, were examined in more detail under certain headings. Especially during the Alaybeyi Mound rescue excavations, the largest number of Karaz type graves in the region have been encountered so far, and as a result of anthropological studies more information was obtained about the socio-cultural life and burial traditions of the people of the mountainous region. When the archaeological, restoration and anthropological data are evaluated in general, it is safe to say that the cultures of the Erzurum Plain in the 3rd millennium were in contact with the contemporary neighbouring cultures, but due to the regional and geographical characteristics they featured calm and peaceful village settlements. Recent excavations yielded unique information about the burial customs, female figurines and hearths and therefore the social life of the local societies of the 3rd millennium and proved that with the increase of excavations and researches, different aspects of Karaz Culture would be revealed on a regional scale.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Alaybeyi, Tasmasor II, Karaz Culture, Early Bronze Age

Son Dönem Araştırmaları Işığında Erzurum Ovası Karaz Kültürü’ne Dair Gözlemler

Öz

Anadolu’nun en yüksek yerleşim alanlarından biri olan Erzurum Ovası, uzun arkeolojik sürecinde, topraklarında geliştirdiği kültürlere dair gizemini önemli ölçüde korumaktadır. Bu kültürlerden nispeten en iyi bilineni, bölgeye özgü adıyla “Karaz Kültürü”dür. Az sayıdaki erken dönem kazılarından elde edilen veriler, son dönemde yapılan kurtarma kazılarından gelen sonuçlarla birleştirildiğinde, ovanın III. Bin Karaz yerleşimlerine dair somut tanımlara ulaşılmıştır. Son 20 yılda Boru Hattı Projeleri kapsamında yapılan BTC (Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı) ve TANAP (Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı) kurtarma kazıları ve surveyler, pek çok yeni yerleşim yerinin tespit edilmesini, birçoğunun da kazılarak, kültürel mirasa dâhil edilmesini sağlamıştır. Özellikle TANAP Projesi kazıları, ovanın III. bin kültürlerini, hem arkeolojik hem de sosyo kültürel açıdan daha iyi tanımlamayı sağlamıştır. TANAP Projesi kapsamında Tasmasor II/Çayırtepe, ve Alaybeyi Höyükleri’nde kurtarma kazıları yapılmış; III. Binin bölgedeki simgesi olan Karaz Kültürü’nün geç ve erken evrelerinin genel özellikleri belli başlıklar altında daha detaylı incelenmiştir. Özellikle Alaybeyi Höyük kurtarma kazıları neticesinde, şimdiye dek bölgedeki en fazla Karaz mezarına ulaşılmış, yapılan antropolojik değerlendirmeler ile kültürün dağlık bölge insanlarının sosyo kültürel yaşamı ve ölü gömme gelenekleri hakkında daha fazla bilgi edinilmiştir. Arkeolojik ve antropolojik veriler genel olarak değerlendirildiğinde, III. Binde Erzurum Ovası kültürlerinin, çağdaşı olan komşu kültürlerle bağlantılı ancak bölgesel ve coğrafi yapısının da etkisiyle bu yüksek yaylalarda, daha sakin, barışçıl köylerle tanımlanabilecek özellikler yansıttığı anlaşılmaktadır. Son dönem kazıları genel anlamda III. Bin kültürlerini oluşturan toplumların, ölü gömme gelenekleri, kadın figürinleri ve ocakları ile toplumsal yaşama dair özgün sonuçlar vermiş; kazı ve araştırmaların artmasıyla bölgesel ölçekte Karaz Kültürü’nün farklı yönlerinin ortaya çıkacağını göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Alaybeyi, Tasmasor II, Karaz Kültürü, Erken Tunç Çağ

Kaynakça

• AÇIKKOL, YILDIRIM. A – SARI İ., 2019. “ Erzurum Alaybeyi Höyük Erken Tunç Çağı (Karaz) İskeletleri” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, Ed.: Gülşah Altunkaynak, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss. 333-352.
• ALTUNKAYNAK, G – IŞIKLI, M –ERKMEN, M., 2018. “In the Light of the New Evidence from the Erzurum Plain: An Overview of the Kura Araxses Funerary Practices in Eastern Anatolia”, TUBA-AR 2018 Özel Sayı, ss. 73-92.
• ALTUNKAYNAK, G., 2019. “Alaybeyi Kurtarma Kazıları” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, Ed.: Gülşah Altunkaynak, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss.101-138.
• ALTUNKAYNAK, G.-ÖZDEMİR, M.A., 2019. “Alaybeyi Höyük Demir Çağ Tabakaları ve Buluntuları” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, Ed.: Gülşah Altunkaynak, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss.183-274.
• AYDINGÜN, Ş. G. 2005. “Kentleşme ve Tuncun Keşfi: İlk Tunç Çağın Kutsal Bedenleri”, Tunç Çağı’nın Gizemli Kadınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, ss. 29-80.
• BİLGİ, Ö., 2012. Anadolu’da İnsan Görüntüleri, İstanbul.
• BURNEY, C.- LANG, D. M., 1971. The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus, London.
• ERKMEN, M-ALTUNKAYNAK, G., 2017. “ 2016 Yılı Alaybeyi Höyük Kazısı” 26. Müze Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 19-20 Nisan 2017 Hatay, Ankara, ss. 237-262.
• ERKMEN, M-ALTUNKAYNAK, G., 2019. “Erzurum, Aziziye, Alaybeyi 2017 Yılı Kazıları” 27. Müze Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 09-11 Nisan 2018 Antalya, Ankara, ss. 171-188.
• IAN, H., 2005. “Figürünler Hakkında Düşünmek”, Tunç Çağı’nın Gizemli Kadınları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, ss. 7-10.
• IŞIKLI, M., 2006. “Erzurum Pulur Höyüğü Çalışmaları: Kuzeydoğu Keramiği Üzerine Gözlemler” Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi, Sayı VII, ss. 13-30, İzmir.
• IŞIKLI, M., 2007. “Erzurum Bölgesinden Karaz Kültürünün Başlangıcı: Son Dönem Araştırmalarının Genel Bir Değerlendirmesi” Doğudan Yükselen Işık: Arkeoloji Yazıları Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölüm Armağanı: 325-350.
• IŞIKLI, M., 2011. Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü, Çok Bileşenli Bir Kültürün Analizi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• IŞIKLI, M-ÇALKAYA, N–ERKMEN, M., 2014. “Erzurum Yöresi Karaz Kültürü Ocakları” XVII TTK Kongresi, 15-17 Eylül 2014, 1. Cilt, 131-154.
• IŞIKLI, M., 2015. “Geç Prehistorik Çağ’da Anadolu Yaylası’nda Ölüm: Kura-Aras Kültürü Ölü Gömme Uygulamaları Üzerine Gözlemler” Ömer Özyiğit’e Armağan, Ed.: A. Cenker-O. Emre, ss. 255-272.
• IŞIKLI, M. 2019. “Erzurum Ovası Alaybeyi Höyüğü Kalkolitik ve Erken Tunç Çağ Tabakaları” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, Ed.: Gülşah Altunkaynak, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss.139-182.
• IŞIKLI, M- ALTUNKAYNAK, G. Yayımda: “Doğu Anadolu Yaylası’nda Savaş ve Şiddetin İzleri (Urartu’ya Kadar)” Savaş ve Şiddet Sempozyumu, 17-18 Kasım 2022, Ankara.
• KASAPOĞLU, H.-MERAL, K.-YAVUZ, E., 2019. “Doğu Anadolu Hellenistik Sorunsalına İlk Adım: Alaybeyi Nekropolü Hellenistik Verileri” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, Ed.: Gülşah Altunkaynak, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss. 275-332.
• KAVAK, S – ÇAKAN H. 2019 “Alaybeyi Höyük Arkeobotanik Çalışmaları” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, Ed.: Gülşah Altunkaynak, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss. 379-388.
• KIGURADZE, T.-SAGONA, A., 2003. “On the Origins of the Kura Araxes Cultural Complex” Archaeology in the Borderlands: Investigations in Cauc-asia and Beyond Ed.: A.T. Smith and K.S Rubinson, Los Angeles, 28-94.
• KUSNAREVA, K. Kh., 1997. The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth on the Second Millenium BC (Translate by H.N Michael) Philadelphia.
• KOŞAY, H.Z.- TURFAN, K., 1959. “ Erzurum – Karaz Kazısı Raporu” Belleten, ss. 349-413
• KOŞAY, H. Z.-VARY, H., 1960. Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 24 Ankara.
• KOŞAY, H. Z.-VARY, H., 1967. Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961 Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 46 Fen Edebiyat Fakültesi Araştırmaları, Seri No: 20 Ankara.
• PALUMBI, G., 2008. “Red and Black: Social and Cultural Interaction between the Upper Euphrates and Southern Caucasus Cammunities in the Fourth and Third Millenium BC” In Studi di Pesitoria Orientale, Vol 2 Sapienza Universita di Roma.
• SAGONA, A.- SAGONA, C., 2000. “Excavations at Sos Höyük 1998-2000 Fifth Preliminary Report” Ancient Near Eastern Studies, ss. 56 – 127.
• SAGONA, A., 1984. “The Caucasion Region in the Early Bronze Age Part 1-3” BAR İnternational Series 214 iii Oxford.
• SAGONA, A., 2014. “Rethinking the Kura-Araxes Genesis” Paleorient, vol 40.2/2014 23-46.
• SEVİNDİ, C., 2019. “Alaybeyi Höyüğü (Erzurum-Aziziye) ve Çevresinin Mekânsal Özellikleri” Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif: Alaybeyi Höyük, Ed.: Gülşah Altunkaynak, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss. 33-65.
• ŞENYURT, S, Y., 2011. Tasmasor, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.