SYMPTOMS AND TREATMENT APPROACHES IN CONTAGIOUS INFECTIOUS DISEASES IN ANCIENT AGE

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 149 - 175, 20.03.2021

Gülseren Mutlu

Öz

Infectious diseases have attracted the attention of societies due to their epidemic feature throughout the history. Among the extensive information about infectious diseases in ancient sources, it is observed that symptoms are addressed more than the names of diseases. The scientific period in medicine, which started with Hippocrates in the 5th century BC, developed with the ancient philosophy and enabled active research methods being the backbone of medicine in Hellenistic period. Hellenistic medicine applied a treatment method by adopting the understanding of “physician must pay attention to the symptoms” for infectious diseases “believed to be cured by no one but The Gods”. Hippocrates' thought that "First the general and then personal characteristics of people should be taken into consideration, and the visible symptoms of each patient should be considered separately" and his "holistic treatment approach" constitutes an evidence for the historical background of the basic knowledge applied in modern medicine today.
The basis of this "patient-oriented" understanding in the treatment of infectious diseases in Hellenistic and Roman medicine goes back to the principle of "observing the symptoms" in Mesopotamia. In these days when we are going through the Covid-19 epidemic, with the detection of each patient's symptoms and the course of the disease being different from each other and the emergence of a new information and treatment approach about the virus, the validity of this understanding becomes more prominent today.
In this regard, osteological evaluation studies in the skeletal system in determining the diseases that previous civilizations were exposed to make sense in that they bear the traces of ancient diseases, especially infectious diseases. For this purpose, archaeometric results of the last decade, the treatment methods conveyed by ancient authors such as Hippocrates, Celsus, Galen, Thucydides, Plutarch, Pliny the Elder, Diodorus in ancient medicine, archaeological findings and modern medical literature were used in our study.

Anahtar Kelimeler

Ancient history, Hippocrates, epidemic, diagnosis, infectious diseases

ANTİKÇAĞ BULAŞICI ENFEKSİYON HASTALIKLARINDA SEMPTOMLAR VE TEDAVİ YAKLAŞIMLARI

Öz

Enfeksiyon hastalıkları salgın yapma özelliği nedeni ile tarih boyunca toplumların dikkatini çekmiştir. Antik kaynaklarda yer alan bulaşıcı hastalıklarla ilgili geniş bilgiler arasında, hastalıkların isimlerinden daha çok semptomlara yer verildiği görülmektedir. MÖ 5. yy’da Hippokrates’le başlayan tıpta bilimsel dönem, antikçağ felsefesi ile birlikte gelişerek Hellen tıbbının belkemiği olan aktif araştırma yöntemlerine olanak tanımıştır. Hellen tıbbı antikçağ toplumlarınca “Tanrılardan başkasının iyileştiremeyeceğine inanılan” bulaşıcı hastalıkların tedavisini, “hekimin dikkatini, belirtilerin üstünde toplaması” anlayışını benimseyerek, tedavi yöntemi olarak uygulamıştır. Hippokrates’in “İnsanların önce genel, sonra kişisel özellikleri dikkate alınmalı ve her hastanın belirgin semptomları ayrı ayrı ele alınmalı” düşüncesi ve buna yönelik “bütüncül tedavi yaklaşımı” bugün modern tıpta uygulanan temel bilginin tarihsel geçmişine dair bir kanıt oluşturmaktadır.
Hellen ve Roma tıbbında bulaşıcı enfeksiyon hastalıklarının tedavisindeki “hasta odaklı” bu anlayışın temeli, Mezopotamya’da “belirtilerin gözlenmesi” ilkesine kadar uzanmaktadır. Covid-19 salgını yaşadığımız şu günlerde, her hastanın bulgu, belirti ve hastalığın seyrinin birbirinden farklı olarak tespit edilmesi, virüse dair her geçen gün yeni bir bilgi ve tedavi yaklaşımının ortaya çıkmasıyla, bugün özellikle bu anlayışın geçerliliği daha çok ön plana çıkmaktadır.
Bu kapsamda, geçmiş uygarlıkların maruz kaldığı hastalıkların neler olduğunun belirlenmesinde iskelet sisteminde yapılan osteolojik değerlendirme çalışmaları, antikçağ hastalıklarından özellikle enfeksiyon hastalıklarının izlerini taşıması yönüyle anlam ifade etmektedir. Bu sebeple çalışmamızda yaklaşık son on yılın Arkeometri sonuçları, antikçağ tıbbında Hippokrates başta olmak üzere, Celsus, Galenos, Thukydides, Plutarkhos, Yaşlı Plinius, Diodoros gibi antik yazarların aktardığı tedavi yöntemleri, arkeolojik bulgular ve modern tıp literatürü kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Antikçağ, Hippokrates, bulaşıcı hastalıklar, salgın, teşhis (diyagnoz)

Kaynakça

• AULUS CORNELIUS CELSUS, De Medicina, Çev.: W. G. Spencer, Cambridge, 1971.
• S. DIODOROS. Bibliotheke, In Twelve Volumes V, Books XII, 41-VIII, Çev.: C. H. Oldfather, Harvard University Press, London, 1950.
• GALENOS. Methodus Medendi, Çev.: Sir William Henry Allchin, London, 1908.
• HERODOTOS. Herodot Tarihi, Çev.: Müntekim Ökmen, Remzi Kitapevi Yayınları, İstanbul, 1991.
• HIPPOKRATES. Hippokrates Külliyatı, Çev.: Nur Nirven, Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2018.
• HIPPOKRATES. Aforizmalar, Çev.: Eyüp Çoraklı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020.
• HOMEROS. İlyada, Çev.: Azra Erhat-A. Kadir, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2018.
• GENÇ PLINIUS/G. PLINIUS CAECILIUS SECUNDUS, Epistulae, Çev.: Betty Radice, 1969. (The Loeb Classical Library).
• GENÇ PLINIUS/G. PLINIUS CAECILIUS SECUNDUS. Genç Plinius’un Mektupları, Çev.: Levent Keskin, Doğubatı Yayıncılık, Ankara, 2018.
• YAŞLI PLINIUS/GAIUS PLINIUS SECUNDUS. Doğa Tarihi (I. ve II. Kitap), Çev.: İnanç Pastırmacı, Say Yayınları, İstanbul, 2017.
• YAŞLI PLINIUS/GAIUS PLINIUS SECUNDUS. The Naturalis Historia, John Bostock, London, 1855.
• PLUTARKHOS. Pericles, Çev.: Bernadotte Perrin, Harvard University Press, London, 1916.
• THUKYDIDES. Peloponnesos Savaşları, Çev.: Furkan Akderin, Belge Yayınları, İstanbul, 2019.
• VITRUVIUS. De Architectura (Mimarlık Üzerine), Çev.: Çiğdem Dürüşken, Alfa Yayıncılık, İstanbul, 2020.
• ADAMSON, P. B., 2008. “Eski Mezopotamya’da Cerrahi”, Çev.: Gökhan Kağnıcı, Tarih Okulu, 93/1, ss. 93-104.
• AKBIYIK, A. - Ö. S. AVŞAR, 2020. “Enfeksiyonu Hastalığının (Covid-19) Epidemiyolojisi”, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, S. 2, ss. 109-116.
• AKIN, L., 2012. Bulaşıcı Hastalıkların Epidemiyoloji, Halk Sağlığı Temel Bilgiler, Eds. Çağatay Güler-Levent Akın, C. 3, s. 1354-1360.
• ALP, S., 2011. Hitit Çağında Anadolu, Tübitak Popüler Bilim Yayınları, Ankara.
• ANDERSEN, B. R. - J. SCURLOCK, 2005. “Ancient Mesopotamian Medicine: The Undervalued Profession”, 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, C. 1, Ankara, ss. 9-12.
• ASLAN, R., 2020. Tarihten Günümüze Epidemiler, Pandemiler ve Covid-19, Ayrıntı Dergisi, 8/65, ss. 35-41.
• BAKIR, M., 2013. “Enfeksiyon Hastalıklarında Genel Belirti ve Bulgular”, Enfeksiyon Hastalıkları, Eds. Halil Kurt- Sibel Gündeş- Mehmet Faruk Geyik, Nobel Tıp Yayınları, İstanbul, ss. 18-21.
• BAYAT, A. H., 2010. Ali Haydar Bayat, Tıp Tarihi, Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, İstanbul.
• BUDAK, F. - Ş. KORKMAZ, 2020. “Covid-19 Pandemi Sürecine Yönelik Genel Bir Değerlendirme: Türkiye Örneği”, Sosyal Araştırmalar ve Yönetim Dergisi (SAYOD), S. 1, ss. 62-79.
• CİZİRİ, Ş., 1997. Anadolu’dan Mezopotamya’ya Tarih ve Uygarlık, Doruk Yayıncılık, Ankara.
• ÇAKIR, N., 2013. Enfeksiyon Hastalıklarında Temel Yaklaşımlar, Enfeksiyon Hastalıkları, Eds. Halil Kurt- Sibel Gündeş-Mehmet Faruk Geyik, Nobel Tıp Yayınları, İstanbul, s. 14-17.
• ÇELİK, D. – Ş. KÖSE, 2020. “Erişkinlerde Covid-19: Klinik Bulgular”, Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dergisi, S. 30 (Ek), ss. 43-48.
• DEMİRHAN ERDEMİR, A., 2014. Tıp Tarihi, Nobel Tıp Kitapevleri Yayınları, İstanbul.
• DEMİRHAN ERDEMİR, A., 2015. Prehistorik ve İlk Çağlarda Tıp (Külliyat), Cilt 1, İstanbul Tıp Kitapevi, İstanbul.
• DE VRIES, J., 2001. “Healing in the 21st Century Complementary”, Medicine and Modern Life, Mainstream Publishing e Book, London.
• DİNÇOL, A. M., 1985. M. Ali Dinçol, “Ashella Ritüeli (CTH 394) ve Hititlerde Salgın Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlemlere Toplu Bir Bakış”, Belleten XLIX, S.193, ss. 1-40.
• DUTOUR, O. 2011. “Paleopathology: An Archaeological Approach of Diseases”, Turkish Academy of Sciences Journal of Archaeology, S. 14, s. 165-172.
• DONBAZ, V., 1999. “Mezopotamya ve Anadolu’da Eski Tıp”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s. 319-336.
• ELLİDOKUZ, H. - G. AKSAKOĞLU, 2002. “Enfeksiyon Hastalıklarına Epidemiyolojik Bakış, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, C. 11, S. 4, s. 291-294.
• FAIRBANKS, A., 1898. The First Philosophers of Greece, Kegan Paul, Trench Presss, London.
• FRIEDELL, E. 1999. Antik Yunan’ın Kültür Tarihi, Dost Yayınları, Ankara.
• GELLER, M. J. A., “Babylonian Hippocrates”, Assyrian and Babylonian Scholarly Text Catalogues, De Gruyter, 2018, ss. 42-54.
• GÖZLÜK, P. - A. YİĞİT - A. C. ERKMAN, 2004. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri İnsanlarındaki Sağlık Sorunları”, XIX. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, (26-31 Mayıs 2003), Ankara, ss. 51-62.
• HEESSEL, N. P. “Dignosis, Divination and Disease: Towards an Understanding of the Rationale Behind the Babylonian Diognastic Handbook”, Magic and Rationality in Ancient Near Eastern and Graeco-Roman Medicine, Eds.: Horstmanshoff HFJ, Stol M., Brill Publishing, Leiden, 2004, ss. 97-114.
• HIZEL, K., 2013. “Seyahatle İlişkili Enfeksiyonlar”, Enfeksiyon Hastalıkları, Eds. Halil Kurt- Sibel Gündeş- Mehmet Faruk Geyik, Nobel Tıp Yayınları, İstanbul, ss. 200-202.
• JACKSON, R., 1999. Roma İmparatorluğu’nda Doktorlar ve Hastalıklar, Çev.: Şenol Mumcu, Homer Kitapevi Yayınları, İstanbul.
• JASTROW, M., 1913. “The Medicine of the Babylonians and Assyrians”, Section of the History of Medicine, Vol. 10, s.109-175.
• KILIÇ, O., 2004. Eskiçağ’dan Yakınçağ’a Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Tarih Şubesi Yayınları No:5, Elazıg.
• KOCH, R., 2013. “Dünyada ve Ülkemizde Enfeksiyon Hastalıklarının Tanı ve Tedavisindeki Gelişmelere Önemli Katkıları Olan İki Örnek Bilim Adamı”, Enfeksiyon Hastalıkları, Eds. Halil Kurt- Sibel Gündeş- Mehmet Faruk Geyik, Nobel Tıp Yayınları, İstanbul, ss. 5-13.
• KÖROĞLU, K., 2016. Eski Mezopotamya Tarihi Başlangıçtan Perslere Kadar, İletişim Yayınları, İstanbul.
• KRAMER, S. N., 1990. Tarih Sümer’de Başlar, Çev.: Muazzez İlmiye Çığ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• LEVEY, M., “Some Objective Factors of Babylonian Medicine in the Light of New Evidence”, Bulletin of the History of Medicine, C. 35, S. 1, (January-February1961), ss. 61-70.
• MANSEL, A. M., 1971. Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• MASALCI, G., 2014. “Antik Mezopotamya’da Droglarla Tedavi”, XI. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı (25-28 Mayıs 2014) ss.111-119.
• MCNEILL, W. H., 1998. Plagues and Peoples, New York: Anchor Press.
• MURAT, L. - F. KATIRCIOĞLU, 2008. “Hititler’de Tıp”, Bilim ve Ütopya Aylik Bilim, Kültür ve Politika Dergisi, S. 170, ss. 53-59.
• MUTLU, G. - M. B. TÜRKMEN, 2020. “Antik Çağ Kas İskelet Sistemi Hastalıklarında Kaynak Sularının Kullanımı ve Günümüz Balneoterapi Uygulamalarına Yansıyan İzleri”,Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXXV, S. 2, ss. 631-654.
• NUTTON, V., 1983. “The Seeds of Disease: An Explanation of Contagion and Infection from the Greeks to the Renaissance”, Medical History, C. 27, ss. 1-34.
• OATES, J., 2004. Babil, Çev.: Fatma Çizmeli, Arkadaş Yayınları, Ankara.
• OPPENHEIM, A. L., “Mesopotamian Medicine”, Bulletin of the History of Medicine, C. 36, S. 2, (March-April 1962), ss. 97-108.
• ÖZARAS, R., 2013. “Antibiyotik Dışı Tedaviler”, Enfeksiyon Hastalıkları, Eds.: Halil Kurt- Sibel Gündeş- Mehmet Faruk Geyik, Nobel Tıp Yayınları, İstanbul, ss. 37-40.
• ÖZGÜNEŞ, İ., 2013. “Antimikrobiyal İlaçların Etki Mekanizmaları”, Enfeksiyon Hastalıkları, Eds.: Halil Kurt-Sibel Gündeş- Mehmet Faruk Geyik, Nobel Tıp Yayınları, İstanbul, ss. 44-48.
• ÖZTEK, Z., 2020. “Pandemi Mücadelesi ve Yan Kazanımlar”, Journal of Health and Society, (Covid-19 Özel sayı), Ed.: Ayşe Akın, Bireklam Arısı Yayınları, Ankara, ss. 6-14.
• PAYNE, J. F., 1889. Plague Ancient and Modern or the Black Death and Sweating Sikness, Adlard and Son, Bartholomew Close, London.
• PINCH, G., 2006. Magic in Ancient Egypt, British Museum Press, California.
• RETIEF, F. P. - L. CILLIERS, 2007. “Mesopotamian Medicine”, South African Medical Journey, Vol. 97, S. 1, ss. 27-30.
• SAĞIR, M. - İ. ÖZER - Z. SATAR - E. SAVAŞ GÜLEÇ, 2013. “Stratonikeia İskeletlerinin Paleoantropolojik Analizi”, XXVIII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, (28 Mayıs-1 Haziran 2012), Pagasus Görsel İletişim Yayınları, Çorum, ss. 59-68.
• SALIN, S., 2019. “3 Umşatu in omen and medical texts: An overview”, Science, Technology, and Medicine in Ancient Culture, Vol. 61, ss. 61-80.
• SAYILI, A., 1991. Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• SERDAROĞLU, Ü., 1996. Eskiçağ’da Tıp, Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
• SEVİM, A., 1996. “Datça/Burgaz İskeletlerinin Paleoantropolojik Değerlendirilmesi”, XI. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, TC Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Yayınları, (29 Mayıs-2 Haziran 1995), Ankara, ss. 1-18.
• SEVİM, A. - C. PEHLEVAN - A. AÇIKKOL - H. YILMAZ - E. GÜLEÇ, 2002. “Karagündüz Erken Demir Çağı İskeletleri”, XVII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, (28 Mayıs-01 Haziran 2001), Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Yayınları, Ankara, ss. 37-40.
• SEVİM, A. - A. YİĞİT - P. GÖZLÜK KIRMIZIOĞLU - Ö. DURGUNLU - S. ÖZDEMİR, 2007. “Erzurum/Tetikom Demir Çağı İskeletlerinin Paleoantropolojik Açıdan Değerlendirilmesi”, XXI. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, (29 Mayıs-2 Haziran 2006 Çanakkale), TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 177-192.
• SMITH, G. E., 1930. Ebers Papirüsü, Çev.: Cyril P. Bryan, Geoffrey Bles Press, London.
• SMITH, J. M. - S. J. SULLIVAN - G. D. BAXTER, 2011. “Complementary and Alternative Medicine: Contemporary Trends and Issues”, Physical Therapy Reviews, C. 16, S. 2, ss. 91-95.
• SULLIVAN, R., 1995. “A Brief Journey Into Medical Care and Disease in Ancient Egypt”, Journal of the Royal Society of Medicine, C. 88, ss. 141-145.
• SURUL, Ö. - A. C. ERKMAN - M. TÜRKTÜZÜN - Y. ALKAN - S. SAĞIR - Ö. ŞİMŞEK, 2012. “Çiledir Höyük ve Tokul Köyü Şapel Kazısı İskeletlerinin Paleoantropolojik Açıdan Değerlendirilmesi”, XXVII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, (23-28 Mayıs 2011), İsmail Aygül Ofset Yayıncılık, Ankara, ss. 179-190.
• TANRIÖVER, M. D. - G. METAN, 2020. “COVID-19 Salgınında Pandemi Hareket Planı: Hastanenin ve COVID-19 Alanlarının Hazırlanması”, Covid-19 Pandemi Raporu (20 Mart-20 Kasım 2010), Eds.: Arzu Topeli İskit- Mine Durusu Tanrıöver- Ömrüm Uzun, Hacettepe Tıp Fakültesi Yayınları, Ankara.
• TEALL, E. K., 2014. “Medicine and Doctoring in Ancient Mesopotamia”, Grand Valley Journal of History, 3/1, ss. 1-8.
• THOMPSON, R. C., 1930. “Assyrian Prescriptions for Treating Bruises or Swellings”, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, C. 47, S. 1, ss. 1-25.
• TÜRKEN, M. - Ş. KÖSE, 2020. “COVID-19 Bulaş Yolları ve Önleme”, Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dergisi, S. 30 (Ek), ss. 36-42.
• UĞURLU, M. C., 1997. “Hipokrat”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, C. 50, S. 2, ss. 67-78.
• UZEL, İ., 2008. Anadolu Tıp Tarihi’ne Giriş, Ege Yayınları, İstanbul.
• ÜNAL, A., 1980. “Hitit Tıbbının Ana Hatları”, Belleten, C. XLIV, S. 175, Ankara, ss. 475-495.
• WALDRON, T., 2009. Palaeopathology, Cambridge University Press, New York.
• WALLNÖFER, H., 1998. Eski Meksika Tıbbının Gizemleri, Azteklerin Unutulmuş Tedavi Yöntemleri, Okyanus Yayınları, İstanbul.
• YARDIM, N., 2020. “Enfeksiyon Hastalıklarında Beslenme ve Fiziksel Aktivite”, Journal of Health and Society, (Covid-19 Özel sayı), Ed.: Ayşe Akın, Bireklam ArısıYayınları, Ankara, ss.170-174.
• YOKET, Ü., 2003. “Eskiçağ’da Tıp”, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, C.12, S. 2, ss. 76-78.
• YURDAKUL, E. S., 2015. “Tarihte Önemli Bulaşıcı Hastalık Salgınları”, Tıp Tarihi ve Etik AD, Ankara, C.1, S. 3, ss, 1-6.
• https://www.penn.museum/collections/object/218008. http://www.perseus.tufts.edu https://archive.org