FRİG SİYASETİNE MATAR KUBİLEYA (KYBELE) TAPINIMININ ETKİSİ

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 73 - 100, 29.03.2023

Oğuzhan Altın

https://doi.org/10.33469/oannes.1167366

Öz

MÖ 13. yüzyıl sonlarında gerçekleşmeye başlayan ve tarihte Ege Göçleri olarak bilinen göç hareketleri, dünya üzerindeki pek çok bölgeyi yakından etkilediği gibi Anadolu coğrafyasını da derinden etkilemiş ve bu kadim coğrafyanın tarihinde yeni bir sürecin kapılarını aralamıştır. Bu göçler kapsamında, Thrakia ve Boğazlar yolunu kullanarak Anadolu topraklarına giriş yaptıkları tahmin edilen Frigler, Hitit Devleti’nin (MÖ 1650-1190) yıkılışı sonrasında yeni bir güç olarak tarih sahnesine çıkmışlardır. Frigler’in en önemli kralı Midas’tır. Midas ile birlikte Frigler, MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısında Orta ve Güneydoğu Anadolu’da söz sahibi olan merkezi bir devlet şeklini almışlardır. Politeist bir inanç sistemi bulunan Frigler’in yaşamlarında Ana Tanrıça Kybele’nin konumu çok önemlidir. Bolluğun ve bereketin simgesi, doğanın ve ülkenin yegâne hâkimi Ana Tanrıça Kybele yalnızca Frigler ile sınırlı kalmamış, ilerleyen süreçte çeşitli toplumlar tarafından da tapınım gören saygın bir tanrıça hâline gelmiştir. Frigler’in tanrıçalarına olan bağlılıklarını yansıtan ve bugün hâlen gizemini koruyan etkileyici dini ritüeller, Frigler’in siyasi ve askeri faaliyetlerini şekillendiren önemli bir faktör olmuştur. Bu çalışmada, Midas ile birlikte Anadolu coğrafyasında güçlü bir devlet seviyesine ulaşan Frigler’in bu gücünün kökenleri hakkında değerlendirmeler yapılacak ve bu dönemde askeri galibiyetlerden söz etmek yerine etkin bir dış politika takip edilmesinde Kybele inancının nasıl bir rolünün olduğu arkeolojik, epigrafik ve edebî kaynakların ışığında tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Frigler, Midas, Kybele, Siyaset, Din

THE EFFECT OF MATAR KUBILEYA (CYBELE) WORSHIP ON PHRYGIAN POLITICS

Öz

The migratory movements, which started to take place at the end of the 13th century BC and known as the Aegean Migrations in history, deeply affected the Anatolian geography as well as many regions in the world and opened the doors to a new process in the history of this ancient geography. Within the scope of these migrations, the Phrygians, who are estimated to have entered Anatolian lands by using the Thracian and Straits route, appeared on the stage of history as a new power after the collapse of the Hittite State (1650-1190 BC). The most important king of the Phrygians is Midas. With Midas, the Phrygians took the form of a centralised state that had a say in Central and Southeastern Anatolia in the second half of the 8th century BC. The position of the Mother Goddess Kybele is very important in the lives of the Phrygians, who have a polytheist belief system. The Mother Goddess Kybele, the symbol of abundance and fertility, the sole ruler of nature and the country, was not only limited to the Phrygians, but also became a respected goddess worshipped by various societies in the following period. The impressive religious rituals reflecting the Phrygians' devotion to their goddess, which still remain a mystery today, were an important factor shaping the political and military activities of the Phrygians. In this study, the origins of this power of the Phrygians, who reached the level of a powerful state in Anatolia with Midas, will be evaluated and the role of the belief in Cybele in the pursuit of an effective foreign policy instead of talking about military victories in this period will be discussed in the light of archaeological, epigraphic and literary sources.

Anahtar Kelimeler

Phrygians, Midas, Cybele, Politics, Religion

Kaynakça

• Amm. Marc. (=Ammianus Marcellinus, Rerum Gestarum). Kullanılan Metin ve Çeviri: Roman History, translated by John C. Rolfe, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1940.
• Anth. Pal. (=Anthologia Palatina). Kullanılan Metin ve Çeviri: The Greek Anthology, translated by W. R. Paton, London: W. Heinemann, LCL, 1920.
• Apul. Met. (=Apuleius, Metamorphoses). Kullanılan Metin ve Çeviri: The Golden Ass: Being the Metamorphoses of Lucius Apuleius, translated by W. Adlington, London: William Heinemann, LCL, 1924.
• Aristot. Frag. (=Aristotle, Qui Ferebantur Librorum Fragmenta). Kullanılan Metin ve Çeviri: Aristotelis Qui Ferebantur Librorum Fragmenta, edited by Valentinus Rose, Lipsiae: in aedibus B.G. Teubneri, 1886.
• Arnob. Adv. Nat. (=Arnobius, Adversus Nationes). Kullanılan Metin ve Çeviri: The Seven Books of Arnobius Adversus Gentes, translated by A. H. Bryce-H. Campbell, Edinburgh: T.&T. Clark, 1871.
• Arr. Tact. (=Arrianus, Tactica). Kullanılan Metin ve Çeviri: Arriani Nicomediensis Scripta Minora, translated by R. Hercher-A. Eberhard, Lipsiae: in aedibus B. G. Teubneri, 1885.
• Catull. (=Catullus, Carmina). Kullanılan Metin ve Çeviri: Bütün Şiirleri: Veronalı Catullus'un Kitabı, Çev.: Çiğdem Dürüşken-Erdal Alova, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
• Diod. Sic. (=Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica). Kullanılan Metin ve Çeviri: Library of History, Vol.II, translated by C. H. Oldfather, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1967.
• Diod. Sic. (=Diodorus Siculus, Bibliotheca Historica). Kullanılan Metin ve Çeviri: Library of History, Vol.XII, translated by F. R. Walton, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1984.
• Dion. Hal. Ant. Rom. (=Dionysius Halicarnasseus, Antiquitates Romanae). Kullanılan Metin ve Çeviri: The Roman Antiquities of Dionysius of Halicarnassus, translated by E. Cary, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1960.
• Firm. Mat. (=Julius Firmicus Maternus). Kullanılan Metin ve Çeviri: De errore profanarum religionum, edited by K. Ziegler, Lipsiae: in aedibus B.G. Teubneri, 1907.
• Hdn. (=Herodianus). Kullanılan Metin ve Çeviri: Herodian of Antioch's History of the Roman Empire, translated by. E. C. Echols, Berkeley-Los Angeles: University of California Press, 1961.
• Hdt. (=Herodotos, Historiae). Kullanılan Metin ve Çeviri: Herodotos, Tarih, çev. M. Ökmen, 12. Basım, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Hes. Theog. (=Hesiodos, Theogonia). Kullanılan Metin ve Çeviri: Hesiod, Theogony, Works and Days, Testimonia, edited and translated by G. W. Most, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 2006.
• Hom. Il. (=Homeros, Ilias). Kullanılan Metin ve Çeviri: Homeros, İlyada, çev. A. Erhat-A. Kadir, 9. Basım, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Liv. (=Livius, Ab Urbe Condita). Kullanılan Metin ve Çeviri: Livy, History of Rome, translated by F. G. Moore, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1949.
• Ovid. Fast. (=Ovidius, Fasti). Kullanılan Metin ve Çeviri: Ovid, Fasti, translated by J. G. Frazer, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1989.
• Paus. (=Pausanias, Periegesis tes Hellados). Kullanılan Metin ve Çeviri: Pausanias, Description of Greece, Volume II, translated by A. R. Shilleto, London: George Bell & Sons, 1886.
• Plin. Nat. (=G. Plinius Secundus, Naturalis Historia). Kullanılan Metin ve Çeviri: Pliny, Natural History, translated by H. Rackham, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1961.
• Plut. De Is. et Os. (=Plutarkhos, De Iside et Osiride). Kullanılan Metin ve Çeviri: Plutarch, Moralia, translated by F. C. Babbitt, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1936.
• Poll. Onom. (=Pollux, Onomasticon). Kullanılan Metin ve Çeviri: Iulii Pollucis, Onomasticon, Lipsiae: in Libraria Kuehniana, 1824.
• Polyb. (=Polybius, Historiai). Kullanılan Metin ve Çeviri: Polybius, The Histories, translated by W. R. Paton, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1978.
• Serv. Aen. (=Servius, Commentarius in Vergilii Aeneida). Kullanılan Metin ve Çeviri: Servii Grammatici Qui Feruntur in Vergilii Carmina Commentarii, edited by Georgivs Thilo-Hermannvs Hagen, Lipsiae: in aedibvs B. G. Tevbneri, 1884.
• Steph. Byz. Eth. (=Stephanos Byzantios, Ethnika). Kullanılan Metin ve Çeviri: Stephani Byzantii, Ethnicorvm Quae Svpersvnt, edited by A. Meinekii, Berolini: impensis G. Reimeri, 1849.
• Strab. (=Strabon, Geographika). Kullanılan Metin ve Çeviri: The Geography of Strabo, translated by H. L. Jones, London: William Heinemann, LCL, 1917.
• Strab. (=Strabon, Geographika). Kullanılan Metin ve Çeviri: The Geography of Strabo, translated by H. L. Jones, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1961; Antik Anadolu Coğrafyası (Kitap: XII-XIV), çev. Adnan Pekman, 4. Baskı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000.
• Varro, Ling. (=Varro, De lingua Latina). Kullanılan Metin ve Çeviri: Varro, On the Latin Language, Cambridge: Harvard University Press, LCL, 1938.
• ALTIN, O., 2022. Phryglerde Din ve Askerî Yapı İlişkisi, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa.
• BARNETT, R. D., 1975. “Phrygia and the Peoples of Anatolia in the Iron Age”, Cambridge Ancient History, C. II/2, Cambridge University Press, Cambridge, ss.417-442.
• BERNDT-ERSÖZ, S., 2008. “The Chronology and Historical Context of Midas”, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 57/1, ss.1-37.
• BRIXHE, C. – LEJEUNE, M., 1984. Corpus des inscriptions paléo-phrygiennes, C. I, Editions Recherches sur les civilisations, Paris.
• BRYCE, T., 2012. The World of the Neo-Hittite Kingdoms: A Political and Military History, Oxford University Press, Oxford.
• BRYCE, T. – BIRKETT-REES J., 2016. Atlas of the Ancient Near East: From Prehistoric Times to the Roman Imperial Period, Routledge, London - New York.
• BURKERT, W., 2018. Antikçağ Gizem Kültleri, Çev.: Bahadır Sina Şener, Alfa Yayınları, İstanbul.
• CLAERHOUT, I. - DEVREKER, J., 2008. Pessinus: Ana Tanrıça’nın Kutsal Kenti, Çev.: Betül Avunç, Homer Kitabevi, İstanbul.
• CUMONT, F., 1910. “Gallos”, Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, C. VII/1, J. B. Metzlersche Buchhandlung, Stuttgart, ss.674-682.
• ÇAPAR, Ö., 1978a. “Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapınımı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29/1-4, ss.167-189.
• ÇAPAR, Ö., 1978b. “Anadolu'da Kybele Tapınımı”, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi, 29/1-4, ss.191-210.
• ÇİLİNGİROĞLU, A., 1976-1977. “Sargon’un Sekizinci Seferi ve Bazı Öneriler”, Anadolu Araştırmaları, IV-V, ss.235-270.
• DEVRIES, K. – ROSE, C. B., 2012. “The Throne of Midas? Delphi and the Power Politics of Phrygia, Lydia, and Greece”, The Archaeology of Phrygian Gordion, Royal City of Midas, Ed.: C. Brian Rose, Gordion Special Studies VII, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia, ss.189-200.
• DOĞANCI, K., 2018. “Geç Hitit Devletleriyle Yeni Asur İmparatorluğu Arasındaki Siyasal İlişkiler”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Çalışmaları 2018, Ed.: Bekir Çınar- Cengiz Şahin - Selahattin Avşaroğlu - Erkan Akgöz, Çizgi Kitabevi, Konya, ss.6-16.
• DOĞANCI, K., 2019. “Eski Roma Dininde Mezopotamya Kökenli Unsurlar”, Mezopotamya’nın Eski Çağlarında İnanç Olgusu ve Yönetim Anlayışı, Ed.: L. Gürkan Gökçek - Ercüment Yıldırım - Okay Pekşen, Değişim Yayınları, İstanbul, ss.609-640.
• DOĞANCI, K., 2020. “Roma Dininde Anadolu Kökenli Bir Tanrıça: Magna Mater”, Prehistoryadan Günümüze Kadın, Ed.: Meral Hakman, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss.285-311.
• DRAYCOTT, C. M. – SUMMERS, G. D., 2008. Sculpture and Inscriptions from the Monumental Entrance to The Palatial Complex at Kerkenes Dağ, Turkey, Kerkenes Special Studies 1, Oriental Institute Press, Chicago.
• DURMUŞ, İ., 1997. “Anadolu'da Kimmerler ve İskitler”, Belleten, 61/231, ss. 273-286.
• ELAYI, J., 2017. Sargon II, King of Assyria, SBL Press, Atlanta.
• ERDAN, E., 2016. “Yerleşim Tipleri Işığında Anadolu’da Frig Kültür Varlığı”, Asia Minor Studies, 4/8, ss.42-64.
• ERHAT, A., 2019. Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• FRAZER, J. G., 2018. Adonis, Attis, Osiris: Doğu Dinleri Tarihi Araştırmaları -1, Çev.: İsmail Hakkı Yılmaz, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
• GASPARRO, G. S., 1985. Soteriology and Mystic Aspects in the Cult of Cybele and Attis, E. J. Brill, Leiden.
• GRAF, F., 2004. “Gordius”, Brill’s New Pauly, C. 5, Ed.: Christine F. Salazar, Brill, Leiden - Boston, ss.929-930.
• GRAILLOT, H., 1912. Le Culte de Cybèle, Mère des Dieux, à Rome et dans l'Empire Romain, Fontemoing et cie, Paris.
• GRAYSON, A. K., 1991. Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC), Royal Inscriptions of Mesopotamia Assyrian Period Volume 2, University of Toronro Press, Toronto – Buffalo – London.
• GUNTER, A. C., 1997. “Anatolia: Ancient Anatolia”, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, C. I, Ed.: Eric M. Meyers, Oxford University Press, New York - Oxford, ss.127-131.
• HALL, E., 1989. Inventing the Barbarian: Greek Self-Definition through Tragedy, Clarendon Press, Oxford.
• HAWKINS, J. D., 1982. “The Neo-Hittite States in Syria and Anatolia”, Cambridge Ancient History, C. III/1, Cambridge University Press, Cambridge, ss.372-441.
• HAWKINS, J. D., 1994. “Mita”, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie, C. 8, Walter de Gruyter, Berlin - New York, ss.271-273.
• HEPDING, H., 1903. Attis, seine Mythen und sein Kult, J. Ricker'sche Verlagsbuchhandlung (Alfred Töpelmann), Gieszen.
• HOFFNER, H. A., 1976. “A Join to the Hittite Mita Text”, Journal of Cuneiform Studies, 28/1, ss.60-62.
• IŞIK, F., 1991. “Zur Entstehung der tönernen Verkleidungsplatten in Anatolien”, Anatolian Studies, 41, ss.63-86.
• İZNİK, E., 2004. “Galluslar: İlkçağda Anadolu’daki Sıradışı Rahipler”, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2/1-2, ss.127-161.
• KALAÇ, M., 1999. “Tabal Ülkesi”, XII. Türk Tarih Kongresi, 12-16 Eylül 1994, Ankara, C. 1, ss.133-136.
• KINAL, F., 1998. Eski Anadolu Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• KOHLER, E. L., 1995. The Gordion Excavations, 1950-1973: Final Reports (The Lesser Phrygian Tumuli, Part 1: The Inhumations), Vol.II, The University Museum University of Pennsylvania, Philadelphia.
• KOPANIAS, K., 2015. “The Mushki/Phrygian Problem from the Near Eastern Point of View”, Nostoi: Indigenous Culture, Migration and Integration in the Aegean Islands and Western Anatolia during the Late Bronze and Early Iron Age, Ed.: Nicholas Chr. Stampolidis - Çiğdem Maner -Konstantinos Kopanias, Koç University Press, İstanbul, ss.211-225.
• KOŞAY, H. Z., 1941. Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Pazarlı Hafriyatı Raporu/Les Fouilles de Pazarlı Entreprises par la Societe d'Histoire Turque, V/4, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• KÖROĞLU, K., 2018. Eski Mezopotamya Tarihi: Başlangıcından Perslere Kadar, İletişim Yayınları, İstanbul.
• KULAÇOĞLU, B. (Ed.), 1992. Anadolu Medeniyetleri Müzesi Tanrılar ve Tanrıçalar, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara.
• LANCELLOTTI, M. G., 2002. Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God, Brill, Leiden – Boston – Köln.
• LANE, E. N., 1996. “The Name of Cybele's Priests the "Galloi"”, Cybele, Attis and Related Cults, Essays in Memory of M. J. Vermaseren, Ed.: Eugene N. Lane, E. J. Brill, Leiden - New York – Köln, ss.117-133.
• LANFRANCHI, G. B., 2000. “The Ideological and Political Impact of the Assyrian Imperial Expansion on the Greek World in the 8 th and 7 th Centuries BC”, The Heirs of Assyria: Proceedings of the Opening Symposium of the Assyrian and Babylonian Intellectual Heritage Project. Held in Tvärminne, Finland, October 8-11, 1998, Ed.: Sanno Aro - R. M. Whiting, The Neo-Assyrian Text Corpus Project, Helsinki, ss.7-34.
• LUCKENBILL, D. D., 1926. Ancient Records of Assyria and Babylonia, C. I, The University of Chicago Press, Chicago.
• LUCKENBILL, D. D., 1927. Ancient Records of Assyria and Babylonia, C. II, The University of Chicago Press, Chicago.
• MELLINK, M. J., 1965. “Mita, Mushki and Phrygians”, Anadolu Araştırmaları, C. II/1-2, ss.317-325.
• MELLINK, M. J., 1983. “Comments on a Cult Relief of Kybele from Gordion”, Beiträge zur Altertumskunde Kleinasiens: Festschrift für Kurt Bittel, Band I/II, Ed.: R. M. Boehmer - H. Hauptmann, Verlag Philipp von Zabern, Mainz am Rhein.
• MEMİŞ, E., 1987. İskit’lerin Tarihi, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya.
• MEMİŞ, E. – BÜLBÜL, C., 2014. Eskiçağda Göçler, Ekin Yayınevi, Bursa.
• MEMİŞ, E., 2022. “Eski Anadolu Tarihinde Frigler ve Çözüm Bekleyen Bazı Sorunlar”, Near East Historical Review, 12/1, ss.1-14.
• MUNN, M., 2006. The Mother of the Gods, Athens, and the Tyranny of Asia: A Study of Sovereignty in Ancient Religion, University of California Press, Berkeley - Los Angeles - London.
• MUSCARELLA, O. W., 1998. “Relations Between Phrygia and Assyria in the 8th Century B.C.”, XXXIV. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi 6-10/VII/1987 İstanbul, Ed.: Hayat Erkanal – Veysel Donbaz – Ayşegül Uğuroğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, ss.149-157.
• ÖZGEN, E. – ÖZGEN, İ., 1988. Antalya Museum, Turkish Republic Ministry of Culture and Tourism, Ankara.
• PARPOLA, S. (Ed.), 1987. The Correspondence of Sargon II, Part I: Letters from Assyria and the West, State Archives of Assyria I, Helsinki University Press, Helsinki.
• PRITCHARD, J. B. (Ed.), 1969. Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, Third Edition, Princeton University Press, Princeton - New Jersey.
• RADNER, K., 2006. “Buchbesprechungen Wittke, Anne-Maria: Mušker und Phryger. Ein Beitrag zur Geschichte Anatoliens vom 12. bis zum 7. Jh. v. Chr. (= Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients B Geisteswissenschaften 99)”, Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 96/1, ss.144-149.
• RAPP, W., 1884-1890. “Attis”, Ausführliches Lexikon Der Griechischen Und Römischen Mythologie, C. I, Ed.: W. H. Roscher, Druck Und Verlag Von B. G. Teubner, Leipzig, ss.715-727.
• REIN, M. J., 1996. “Phrygian Matar: Emergence of an Iconographic Type”, Cybele, Attis and Related Cults, Essays in Memory of M. J. Vermaseren, Ed.: Eugene N. Lane, E. J. Brill, Leiden - New York – Köln, ss.223-237.
• ROLLER, L. E., 1994. “Attis on Greek Votive Monuments; Greek God or Phrygian?”, Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, 63/2, ss.245-262.
• ROLLER, L. E., 1998. “The Ideology of the Eunuch Priest”, Gender and the Body in the Ancient Mediterranean, Ed.: Maria Wyke, Blackwell Publishers, Oxford - Malden, MA, ss.118-135.
• ROLLER, L. E., 2009. Incised Drawings from Early Phrygian Gordion, Gordion Special Studies IV, University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology, Philadelphia.
• ROLLER, L. E., 2013. Ana Tanrıça’nın İzinde Anadolu Kybele Kültü, Çev.: Betül Avunç, Alfa Yayınları, İstanbul.
• ROSCOE, W., 1996. “Priests of the Goddess: Gender Transgression in Ancient Religion”, History of Religions, 35/3, ss.195-230.
• SANDERS, G. M., 1972. “Gallos”, Reallexikon für Antike und Christentum: Sachwörterbuch zur Auseinandersetzung des Christentums mit der antiken Welt, C. VIII, Anton Hiersemann, Stuttgart, ss.984-1034.
• SEVİN, V., 1991. “The Early Iron Age in the Elazıǧ Region and the Problem of the Mushkians”, Anatolian Studies, 41, ss.87-97.
• SWOBODA, H., 1912. “Gordios”, Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, C. VII/2, J. B. Metzlersche Buchhandlung, Stuttgart ss.1590-1593.
• TAKÁCS, S. A., 2003. “Cybele”, Brill’s New Pauly, C. 3, Ed.: Christine F. Salazar, Brill, Leiden - Boston, ss.1035-1040.
• TARHAN, M. T., 1979. “Eskiçağ’da Kimmerler Problemi”, VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim 1976, Ankara, C.1, ss.355-369.
• TURCAN, R., 1996. The Cults of the Roman Empire, Blackwell Publishers, Oxford.
• TÜFEKÇİ SİVAS, T., 2007. “Frigler ve Frig Uygarlığı”, Friglerin Gizemli Uygarlığı, Ed.: Hakan Sivas - Taciser Tüfekçi Sivas, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, ss.9-14.
• VARİNLİOĞLU, E., 1992. “The Phrygian Inscriptions from Bayandır”, Kadmos, 31/1, ss.10-20.
• VASSILEVA, M., 2011. “Güneydoğu Anadolu’da Kral Midas”, Çev.: Fatma Sevinç Erbaşı, Tarih Araştırmaları Dergisi, 30/50, ss.197-210.
• VERMASEREN, M. J., 1966. The Legend of Attis in Greek and Roman Art, E. J. Brill, Leiden.
• VERMASEREN, M. J., 1977. Cybele and Attis: The Myth and the Cult, Thames and Hudson, London.
• VOIGT, M. M. – HENRICKSON, R. C., 2000. “Formation of the Phrygian State: The Early Iron Age at Gordion”, Anatolian Studies, 50, ss.37-54.
• WINCKLER, H., 1898. Altorientalische Forschungen, C. II/1, Verlag von Eduard Pfeiffer, Leipzig.
• YILDIRIM, N., 2022. “Çivi Yazılı Kayıtlardan Antik Yunan Kaynaklarına Efsaneleşen Anadolulu Kral Adı Mita/Midas”, Belleten, 86/306, ss.469-498.
• YİĞİT, T., 2000. “Tabal”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 40/3-4, ss.177-189.
• YOUNG, R. S., 1960. “The Gordion Campaign of 1959: Preliminary Report”, American Journal of Archaeology, 64/3, ss.227-243.
• YOUNG, R. S., 1968. “The Gordion Campaign of 1967”, American Journal of Archaeology, 72/3, ss.231-241.
• YOUNG, R. S., 1981. The Gordion Excavations Final Reports (Three Great Early Tumuli), Vol.I, Ed.: E. L. Kohler, The University Museum University of Pennsylvania, Philadelphia.