Eski Mezopotamya’da Siyasal ve Sosyal Yönleriyle Tanrı Šamaš

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 1, 275 - 298, 24.03.2024

Nuhcan Erdoğan

https://doi.org/10.33469/oannes.1415323

Öz

Eski Mezopotamya coğrafyasındaki toplumlar, yaşamları boyunca kültürlerini siyasetin, ekonominin ve özellikle de dinin harmanlanarak oluşturduğu yapı temelinde ortaya koymuşlardır. Bu yapı içerisinde yaşamlarının her döneminde birçok tanrı/tanrıça kültü altında dini görevlerini yerine getirerek yaptıkları her bir eylemde dünyevi yaşamlarını daha iyi sürdürebilmelerini ve bununla birlikte ölümden sonraki yaşamlarında da huzur bulabilmeyi amaç edinmişlerdir. Bu çerçevede tanrı Šamaš kültü, Eski Mezopotamya toplumları arasında önemli bir konuma sahiptir. Ancak, onun öncesinde Sumer güneş tanrısı olarak kabul edilen Utu’nun, Šamaš kültünün temelini oluşturduğu bilinmektedir. Utu, Sumer toplumunca her daim saygı gören tanrılar arasında yer almıştır. Onun güneş ve adalet ile simgelenmesi insanların yaşamlarını düzenlemekte ve adil bir düzen için gerekli görülmekteydi. Utu, Sumer sonrası dönemde Sami toplumlarda tanrı Šamaš adıyla anılmıştır. Buna göre Utu, daha çok adalet ile anılırken Šamaš ise, adaletin sağlanması ve yasaların uygulanması ile tanınmaktadır. Birçok toplum tarafından ibadet edilen Šamaš, Eski Mezopotamya’da güç ve otorite için daima gerekli olarak görülmüştür. Mezopotamyalı hükümdarların iktidarlarını meşru kılmak ve halklarının gözünde gerçekleştirecekleri her bir eylemi tanrının vekili, çobanı vasfıyla desteklemeleri gerekirdi. Bu noktada hükümdarlar, söz konusu tanrıya ihtiyaç duymakta ve onun desteğiyle otoritelerini dini bir temel üzerine şekillendirmekteydiler. Bu çalışmada insanların günlük yaşamları arasında tanrı Šamaš’ın onlar için ne ifade ettiği ve aynı zamanda inançları noktasında ondan ne gibi beklentileri olduğu sorularının yanı sıra Eski Mezopotamya siyasetinde, devlet içi politikalarda ve devletlerarası ilişkilerde Šamaš’ın ne gibi rolleri olduğu konuları üzerinde durularak tanrı Šamaš’ın Eski Mezopotamya toplumları üzerindeki etkisinin farklı yönleriyle ele alınması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mezopotamya, Din, Tanrı Šamaš, Siyaset, Toplum

The God Šamaš with His Political and Social Aspects in Ancient Mesopotamia

Öz

The Ancient Mesopotamian societies showcased their culture through a structural amalgamation of politics, economy, and particularly religion. Within this framework, they fulfilled religious obligations under the worship of numerous gods and goddesses throughout various stages of life, seeking to sustain earthly existence and attain peace in the afterlife. In this context, the cult of the god Šamaš held significant importance among the Ancient Mesopotamian societies. It is recognized, however, that Utu, the Sumerian sun god, formed the foundation of the Šamaš cult. Utu held a revered status within Sumerian society, symbolizing the sun and justice, which governed people’s lives and was deemed essential for a fair societal order. Following the Sumerian era, Utu was referenced as the god Šamaš in Semitic societies. Consequently, Utu was mostly associated with justice, whereas Šamaš was renowned for upholding and enforcing laws to ensure justice. Revered by many societies, Šamaš was consistently viewed as integral to power and authority in Ancient Mesopotamia. The Mesopotamian rulers had to justify their power and endorse every action they took in the eyes of their people, portraying themselves as deputies and shepherds of the gods. In doing so, rulers relied on the support of specific gods to establish their authority on religious grounds. This study seeks to explore the influence of the god Šamaš on Ancient Mesopotamian societies across various facets. It aims to delve into what Šamaš signified in the daily lives of people and what expectations they held regarding their beliefs. Additionally, the research will investigate Šamaš’s roles in Ancient Mesopotamian politics, intra-state dynamics, and inter-state relations.

Anahtar Kelimeler

Mesopotamia, Religion, God Šamaš, Politics, Society

Kaynakça

• Ancient Magic and Divination III: SCURLOCK, J., 2006. Magıco-Medical Means Of Treating Ghost-Induced Illnesses In Ancient Mesopotamia, Ancient Magic and Divination III, Brill-Styx, Leiden-Boston.
• ARM 26/2: CHARPIN, D. – JOANNÈS, F. – LACKENBACHER, S. – LAFONT, B., 1988. Archives Epistolaires De Mari XXVI, 1/2, Editions Recherche sur les Civilisations, Paris.
• BWL: LAMBERT, W. G., 1960. Babylonian Wisdom Literature, Oxford at The Clarendon Press. Law Collections: ROTH, M. T., 1997. Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor, Scholars Press, Atlanta, Georgia.
• SAA 4: PARPOLA, S. 1990. Qeries to the Sungod Divination and Politics in Sargonid Assyria, (State Archives Of Assyria IV), Ed.: K. Deller – F. M. Fales – S. Parpola – N. Postagate – J. Reade, Helsinki University Press.
• RIMA 1: GRAYSON, A. K., 2002. The Royal Inscriptions of Mesopotamia, Vol.1, Assyrian Rulers of the Thirdand Second Millennia BC (To 1115 BC), University of Toronto Press.
• RIMA 2: GRAYSON, A. K., 1991. Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC), University of Toronto Press, Toronto.
• RIME 4: FRAYNE, D. R., 1990. The Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Periods, 4, Old Babylonian Period (2003-1595 BC), University of Toronto Press, Toronto Buffalo London.
• RINAP 2: FRAME, G., 2021. The Royal Inscriptions of Sargon II, King of Assyria (721–705 BC), (The Royal Intextions of the Neo-Assyrian Period 2), Penn State University Press.
• RINAP 5/1: NOVOTNY, J. – JEFFERS, J., 2018. The Royal Inscriptions of Ashurbanipal (668–631 BC), Aššuretel-ilāni (630–627 BC), and Sinšarra-iškun (626–612 BC), Kings of Assyria, Part 1 (The Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period 5/1), Penn State University Press.
• ABUSCH, T. – SCHWEMER, D., 2011. Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, Brill, Leiden.
• AHLSTRÖM, G. W., 1995. “Administration of the State in Canaan and Ancient Israel”, Civilizations of the Ancient Near East, I, Ed.: Jack M. Sasson, Hendrickson Publishers, New York, pp. 587 – 603.
• ALTUNCU, A., 2014. “Sümerlerde Tanrı Anlayışı ve Tanrılar Panteonu”, Sosyal Bilimler Dergisi, 4/VII, pp. 118 – 142.
• ARNOLD, B. T., 2004. Who Were the Babylonians?, Society of Biblical Literature, Atlanta.
• BAHRANI, Z., 2007. “The Babylonian Visual Image”, The Babylonian World, Ed.: Gwendolyn Leick, Routledge, New York and London, pp. 155 – 170.
• BELLİ, O., 1982. “Urartular”, Anadolu Tarihi Ansiklopedisi I, pp. 139 – 213.
• BERTMAN, S., 2003. Handbook to Life in Ancient Mesopotamia, Facts On File, New York.
• BLACK, J. – GREEN, A., 2003. Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, Aram Yayıncılık, İstanbul.
• BORDREUIL, P. – BRIQUEL-CHATONNET, F. – MICHEL, C., 2023. Tarihin Başlangıçları, trans.: Levent Başaran, ALFA, İstanbul.
• BUTLER, S. A. L., 1998. Mesopotamian Conceptions of Dreams and Dream Rituals, Ugarit-Verlag, Münster.
• CHADWICK, R., 2005. First Civilizations: Ancient Mesopotamia and Ancient Egypt, Equinox Publishing, London.
• CHARPIN, D., 2010. Writing, Law, and Kingship in Old Babylonian Mesopotamia, University of Chicago Press, Chicago and London.
• CHARPIN, D., 2013. ““I Am the Sun of Babylon”: Solar Aspects of Royal Power in Old Babylonian Mesopotamia”, Experiencing Power, Generating Authority, Eds.: Jane A. Hill – Philip Jones – Antonio J. Morales, The University of Pennsylvania Press, Philadelphia, pp. 65 – 96.
• ÇEÇEN, S. – GÖKÇEK, L. G. – AKYÜZ, F., 2020. “Marqasi’den Namburbi Ritüeline Ait Bir Tablet: Nisan Ayında Görülen Yılanın Uğursuzluğu”, Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri, 14/2, pp. 157 – 175.
• ÇETİN, Y., 2019. Mezopotamya ve İran Mitolojilerinde Tanrı Anlayışı, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• ÇİĞDEM, S. – KILIÇ, M., 2022. “Resim Sanatı”, Eski Mezopotamya’nın Kültür Tarihi, Eds.: L. Gürkan Gökçek – Ercüment Yıldırım – Okay Pekşen, Değişim Yayınları, İstanbul, pp. 411 – 444.
• DELAPORTE, L., 1996. Mesopotamia: The Babylonian and Assyrian Civilization, Routledge Taylor & Francis Group Press, New York.
• DÉMARE-LAFONT, S., 2011. “Judicial Decision-making: Judges and Arbitrators”, Cuneiform Culture, Eds.: Karen Radner – Eleanor Robson, Oxford University Press, New York, pp. 335 – 357.
• DEMİRCİ, K., 2013. Eski Mezopotamya Dinlerine Giriş, Ayışığı Kitapları, İstanbul.
• DIAKOV, V. – KOVALEV, S., 2014. İlkçağ Tarihi, I, trans.: Özdemir İnce, Yordam Kitap, İstanbul.
• DİLEK, Y., 2019. Eski Mezopotamya Dini Ritüelleri ve Kullanılan Objeler, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya.
• DRIVER, G. R. – MILES, J. C., 1952. The Babylonian Laws, Oxford University Press, London.
• ELAYI, J., 2023. Asurlular Antik Çağ’ın İlk İmparatorluğu, trans.: Ayşen Sarı, Kronik Kitap, İstanbul.
• ELIADE, M., 2020. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 1, trans.: Ali Berktay, ALFA, İstanbul.
• ETGÜ, Y. T. – PEKŞEN, O., 2023. “Sumerlilerde Din Anlayışı ve Tanrı Algısı”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 22/2, pp. 511 – 525.
• GODDEERIS, A., 2007. “The Old Babylonian Economy”, The Babylonian World, Ed.: Gwendolyn Leick, Routledge, New York and London, pp. 198 – 209.
• GÖKÇEK, L. G., 2015. Asurlular, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.
• GREENGUS, S., 1995. “Legal and Social Institutions of Ancient Mesopotamia”, Civilizations of the Ancient Near East, I, Ed.: Jack M. Sasson, Hendrickson Publishers, New York, pp. 469 – 484.
• GUICHARD, M. – MARTI, L., 2013. “Purity In Ancient Mesopotamia: The Paleo-Babylonian and Neo-Assyrian Periods”, Purity and the Forming of Religius Traditions in the Ancient Mediterranean World and Ancien Judaism, Eds.: Christian Frevel – Christophe Nihan, BRILL, Leiden-Boston, pp. 47 – 113.
• HALLO, W. W. – SIMPSON, W. K., 1998. The Ancient Near East, Yale University.
• HALLO, W. W., 2010. The World’s Oldest Literature, BRILL, Leiden-Boston.
• HAMBLIN, W. J., 2006. Warfare in the Ancient Near East, Routledge, New York.
• HEIDEL, A., 1963. The Babylonian Genesis – The Story of Creation, The University of Chicago Press, Chicago.
• HOOKE, S. H., 1993. Ortadoğu Mitolojisi, trans.: Alaeddin Şenel, İmge Kitabevi, Ankara.
• HROUDA, B., 2020. Mezopotamya, trans.: Zehra A. Yılmazer, ALFA, İstanbul.
• JACOBSEN, T., 2017. Karanlığın Hazineleri: Mezopotamya Dininin Tarihi, trans.: Sibel Erduman, Paris Yayınları, İstanbul.
• KAÇAR, A., 2020. Eski Mezopotamya’da Büyü ve Büyücülük, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• KILIÇ, M. – TOPALOĞLU, Y., 2021. “Eski Çağ’da Savaş Kültürü Açısından Doğu Anadolu’nun Mezopotamya’ya Etkisi”, Anadolu Arkeolojisiyle Harmanlanmış Bir Ömür Mehmet Karaosmanoğlu’na Armağan, Eds.: Mehmet Ali Yılmaz – Birol Can – Mehmet Işıklı, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, pp. 465 – 497.
• KLENGEL, H., 2019. Kral Hammurabi ve Babil Günlüğü, trans.: Nesrin Oral, Totem Yayınları, İstanbul.
• KOPPEN, F. V. – GREENWOOD, K. – MORGAN, C. – STRAWN, B. A. – COOLEY, J. – ARNOLD, B. T. – DASSOW, E. V. – COHEN, Y., 2006. “Late Bronze Age Inscriptions from Babylon, Assyria, and Syro-Palestine”, The Ancient Near East, Ed.: Mark W. Chavalas, Blackwell Publishing, Malden, pp. 134 – 182.
• KOPPEN, F. V., 2006. “Old Babylonian Period Inscriptions”, The Ancient Near East, Ed.: Mark W. Chavalas, Blackwell Publishing, Malden, pp. 88 – 107.
• KÖROĞLU, K., 2020. Eski Mezopotamya Tarihi: Başlangıcından Perslere Kadar, İletişim Yayınları, İstanbul.
• KUHRT, A., 2013a. Eski Çağ’da Yakındoğu, Vol.2, trans.: Dilek Şendil, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• KUHRT, A., 2013b. Eski Çağ’da Yakındoğu, Vol.1, trans.: Dilek Şendil, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• LANGDON, S., 1923. The Babylonian Epic of Creation, Clarendon Press, Oxford.
• LION, B., 2011. “Literacy and Gender”, Cuneiform Culture, Eds.: Karen Radner – Eleanor Robson, Oxford University Press, New York, pp. 90 – 112.
• MACKENZIE, D. A., 1915. Myths of Babilonia and Assyria, London, The Gresham Publishing Company.
• MEMİŞ, E., 2022. “Hukuk”, Eski Mezopotamya’nın Kültür Tarihi, Eds.: L. Gürkan Gökçek – Ercüment Yıldırım – Okay Pekşen, Değişim Yayınları, İstanbul, pp. 119 – 147.
• MIEROOP, M. V. D., 2007. A History of the Ancient Near East ca.3000-323BC, Blackwell Publishing, Malden.
• MIEROOP, M. V. D., 2010. “A Study in Contrast: Sargon of Assyria and Rusa of Urartu”, Culture and History of the Ancient Near East, Eds.: Sarah C. Melville – Alice L. Slotsky, Brill, Leiden and Boston, pp. 417 – 435.
• MIEROOP, M. V. D., 2014. Babil Kralı Hammurabi, trans.: Bülent O. Doğan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• NARÇIN, A., 2013. A’dan Z’ye Asur, Ozan Yayıncılık, İstanbul.
• OATES, J., 2015. Babil, trans.: Fatma Çizmeli, Arkadaş Yayınevi, Ankara.
• OPPENHEIM, A. L., 1956. “The Interpretation of Dreams in the Ancient Near East. With a Translation of an Assyrian Dream-Book”, Transactions of the American Philosophical Society, New Series, 46/3, pp. 179 – 373.
• PEKŞEN, O., 2017. Eski Mezopotamya’da Din-Siyaset İlişkisi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, PhD Thesis, Kahramanmaraş.
• PEKŞEN, O., 2019. “Eskiçağ Mezopotamyası’ndaki Sami Devletlerde Tapınak”, Mezopotamya’nın Eski Çağlarında İnanç Olgusu ve Yönetim Anlayışı, Eds.: L. Gürkan Gökçek – Ercüment Yıldırım – Okay Pekşen, Değişim Yayınları, İstanbul, pp. 253-277.
• PEKŞEN, O., 2022. “İnanç ve Tanrılar”, Eski Mezopotamya’nın Kültür Tarihi, Eds.: L. Gürkan Gökçek – Ercüment Yıldırım – Okay Pekşen, Değişim Yayınları, İstanbul, pp. 247 – 271.
• ROAF, M., 1995. “Palaces and Temples in Ancient Mesopotamia”, Civilizations of the Ancient Near East, I, Ed.: Jack M. Sasson, Hendrickson Publishers, New York, pp. 423 – 442.
• ROAF, M., 1996. Mezopotamya ve Eski Yakındoğu, trans.: Zülal Kılıç, İletişim Yayınları, İstanbul.
• ŠAŠKOVÁ, K. – PECHA, L. – CHARVÁT, P., 2016. Shepherds of the Black-headed People: The Royal Office vis-à-vis godhead in ancient Mesopotamia, University of West Bohemia in Pilsen.
• SCHMÖKEL, H., 1971. “Sümer Dini”, trans.: Mehmet Turhan Özdemir, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19/I, pp. 197 – 217.
• SCHNEIDER, T. J., 2011. An Introduction to Ancient Mesopotamian Religion, William B. Eerdmans Publishing Company, Cambridge.
• SCHWEMER, D., 2011. “Evil Witches, Apotropaic Plants and the New Moon: Two anti-witchcraft incantations from Babylon (BM 35672 and BM 36584)”, Die Welt des Orients, Bd. 41, H. 2, pp. 177 – 190.
• SEVER, E., 2008. Asur Tarihi, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• SNELL, D. C., 2011. Religions of the Ancient Near East, Cambridge University Press, New York.
• ULUTAŞ, G. – ÖZ KİRİŞ, E., 2022. “Eski Mezopotamya’da Bazı Ruhsal Hastalıkların Doğaüstü Güçlerle İlişkisi”, OANNES – Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/1, pp. 277 – 303.
• UNCU, E., 2013. “Mezopoyamya, Anadolu ve Mısır Medeniyetlerinde Güneş Kültü”, History Studies, 5/1, pp. 349 – 366.
• WALLENFELS, R. – SASSON, J. M., 2000. The Ancient Near East, Vol.: 1, Charles Scribner’s Sons, New York.
• WALLENFELS, R. – SASSON, J. M., 2000. The Ancient Near East, Vol.: 3, Charles Scribner’s Sons, New York.
• WESTBROOK, R., 2003. “Old Babylonian Period”, A History Of Ancient Near Eastern Law, Ed.: Raymond Westbrook, BRILL, Leiden-Boston, pp. 361 – 430.
• YILDIRIM, E., 2017. Eskiçağ Mezopotamya’sında Liderler Krallar Kahramanlar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• YILDIRIM, E., 2021. “Türklerdeki Kut Anlayışı İle Mezopotamya'daki Kralın Kutsallığı İnancının Karşılaştırılması”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 70, pp. 325-342.
• YİĞİT, T., 2020. Eski Mezopotamya Tarihi, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.