Abbasilerin Kuruluşundan Fatımilere Doğu Ticaretinde Basra Körfezi ile Kızıl Deniz Arasındaki Rekabet

Yıl 2012, Cilt: 8 Sayı: 1, 121 - 145, 01.01.2012

Taner Yıldırım

Öz

Eski çağlardan itibaren deniz ve kara ticaret yollarının en önemlilerinden olan Basra Körfezi ve Kızıldeniz güzergâhı hep birbirleriyle mücadele içerisinde olmuşlardır. Bir tarafta; Çin, Hindistan, Yemen, Umman, Bahreyn, Sümer, Akad, Babil, ve Asur medeniyetlerini birbirine bağlayan Basra Körfezi, diğer tarafta ise Kenan, Mısır, Doğu Afrika, Kuzey Afrika ve dolaylı olarak da Avrupa’yı, kara ve deniz yolları ile buluşturan Kızıldeniz bulunuyordu. Konu edindiğimiz coğrafyada Basra Körfezi’ndeki ticari potansiyele ve onunla yarışabilecek hareketliliğe sahip olan tek merkez, Kızıldeniz güzergâhı idi. Kızıldeniz’in dışındaki hiçbir ticari yol güzergâhı, Basra Körfezi’ndeki ticari canlılığa erişememiştir. Abbasî hilafetine gelindiğinde Ebu Cafer el-Mansur 754- 775 döneminden itibaren tedrici bir şekilde Kızıldeniz üzerinden geçen deniz ticaret yolu, Basra Körfezi’ne kaydırılarak bu güzergâhın önemi arttırılmaya çalışıldı. Nitekim Uzakdoğu’ya uzanan deniz yolu trafiğinin Kızıldeniz’den Basra Körfezi yönüne kaydırılması bu bölgedeki limanlara büyük bir canlılık kazandırdı. Buna karşılık Kızıldeniz kıyısında bulunan limanların ise önemleri azaldı. Özellikle Abbasîlerin Bağdat’ı başkent olarak inşa etmelerinin ardından, İran üzerinden kara yolunu, Hint Okyanusu ticaretinde ise Basra Körfezi’ni tercih etmeleri ve Nil ile Kulzüm’ü birbirine bağlayan “Halicü Emiri’l-Müminin” kanalının Ebu Cafer elMansur tarafından kapatılması, Kızıldeniz limanlarının eski önemlerini kaybetmelerinde etkili oldu.

Anahtar Kelimeler

Basra Körfezi, Kızıldeniz, Abbasiler, Fatimiler

Competition In Trade Between The Red Sea and Gulf Of Basra from the Foundation Of Abbasids To Fatımids

Öz

Since ancient times, one of the most important sea and land trade routes , Arabian Gulf, and Red Sea routes always have been in struggle with each other. On the one hand there was the Arabian Gulf which connects China, India, Yemen, Oman, Bahrain, Sumerian, Akkadian, Babylonian, and Assyrian civilizations, on the other there was the Red Sea which meets Canaan, Egypt, East Africa, North Africa and Europe, however indirectly,with land and sea roads. In our topical geography,the only center was the Red Sea route that has commercial potential in the Arabian Gulf and the mobility to compete with it.No commercial routes other than the Red Sea was able to reach the commercial viability of the Arabian Gulf. By the Abbasid caliphate as from Abu Jafar al-Mansur 754- 775 sea trade route passing through the Red Sea was shifted to the Arabian Gulf to increase the importance of this route. Indeed, shifting of the sea route traffic extending Far East from the Red Sea to Arabian Gulf gave a large boost to the ports in this region. However, the ports in the Red Sea coast became less important. After Abbasids built Baghdad as a capital, they were effective the Red Sea ports to lose their former importance that they prefer land route through Iran, prefer the Arabian Gulf in the Indian Ocean trade and the closing of Halicü Emiri'l-Mumineen" channel that connects the Nile with Kulzum by Abu Jafar al-Mansur.

Anahtar Kelimeler

Arabian Gulf, Red Sea, Abbasıds, Fatımıds

Kaynakça

• ALİ, Cevad; el-Mufassal fî Tarîhi’l-Arab Kable’l-İslâm, c. I-X, Beyrut, 1968.
• BAĞDADİ, Ebu Bekr Ahmet b. Ali Hatip; Tarih Bağdad, c. I, Kahire, 1951.
• BAKIR, Abdulhalik; Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008.
• BAKIR, Abdulhalik; Ortaçağ İslam Dünyasında Taş ve Toprak, Ma’mulleri Sanayi, Ankara, 2001.
• BAKIR, Abdulhalik; Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Ankara, 2002.
• BAKIR, Abdulhalik; Deri, Tahta ve Kağıt Sanayi, Belleten, Sa. 242, C. LXV, (Nisan 2001).
• BAKIR, Abdulhalik, “Basra”, DİA, c, 5, İstanbul, 1992.
• İBNİ BATÛTA, Muhammed b. Abdullah; İbn Batûta Seyahatnamesi, (çev. Mümin Çevik), İstanbul, 1993.
• BECKER, C. H; “Kahire”, M.B.İ.A, c. 6, Eskişehir, 1997.
• BELÂZURÎ, Ahmet b. Yahya; Fütûhu’l-Buldan, (çev. Mustafa Fayda), Ankara, 2002.
• BİLGE, Mustafa L.; “Hürmüz”, DİA, c. 18, İstanbul, 1998.
• N. Ş. Utku, a.g.e, s. 196.
• CAHZ, Ebu Osman Amr b. Bahr; Kitabul Tebsir Bil Ticare, (thk. Hasan Hüsnü Abdul Vehhab), Beyrut, 1966.
• CURTIN, Phılıp D., Kültürler Arası Ticaret, (trc. Şaban Bıyıklı), İstanbul, 2008.
• ÇAĞATAY, Neşet; İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, Ankara, 1989.
• ÇELİK, Aydın, Kuruluş Dönemi Fatımîler Devleti (909-969), Ankara, 2007.
• ÇELİK, Aydın, Fâtımîlerin Hicaz Politikası, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, C. VI, Sa. 2, Elazığ, 2010.
• ÇUBUKÇU, İ. A. ; Gazzali ve Batınîlik, Ankara 1964.
• DEMİRCİ, Mustafa; Siyah Öfke (Ortaçağ İslam Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanı 869-883), Konya, 2005.
• ED-DÛRÎ, Abdulaziz; Tarihul Irakul İktisadi Fi Karnil Rabi’a el-Hicri, Beyrut, 1974.
• ED-DÛRÎ, Abdulaziz; İslam İktisat Tarihine Giriş, (çev. Sabri Orman), İstanbul, 1991.
• EL-FEVZİ, Atıyye; Ticaretu’l Mısr Fi’l Bahril Ahmer: Munzu Fecri’l İslam Hatta Sûkutu’l Hilafetil Abbasîyye, Kahire, 1976.
• EBU’L FİDÂ, İmâdüddin İsmail b. Ali; El-Muhtasar fî Ahbari’l-Beşer, c. II, Kahire, 1966. GOEJE, M. J. De; “Arabistan” M.B.İ.A, c. I, İstanbul, 1978.
• HASAN, İbrahim Hasan; İslam Tarihi (çev. İsmail Yiğit), c. I-VI, İstanbul, 1987.
• EL-HAMEVÎ, Ebu Abdullah Şihâbeddîn Yâkût; el-Mucemu’l-Büldân, Beyrut, 2008. HARTMANN, Martın; “Car”, DİA, c. III, İstanbul, 1988.
• İBN HAVKAL, Ebü’l-Kasım; Kitabu Sureti’l-Arz, Beyrut, ts.
• HEMDANÎ, Hasan b. Ahmed b. Yakub; Sıfatu Cezîretî’l-’Arab, Kahire, 1953.
• HEMEDANÎ, Ahmed b. Muhammed b. Fakîh; Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân, (thk. Yusuf el- Hâdî), Beyrut, 1996.
• HEYD, W. ; Yakın Doğu Ticaret Tarihi (çev. Enver Ziya Karal), Ankara, 2000.
• HINZ, Walther; İslamda Ölçü Sistemleri, (çev. Acar Sevim), İstanbul, 1990.
• HİTTİ, Philip K. ; Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, (çev. Salih Tuğ), c. I-IV, İstanbul, 1989.
• HONIGMANN, E. ; “Kulzüm” DİA, c. VI, İstanbul, 1967.
• HORANÎ, George Fadlo; el-Arab ve’l Milahe fi’l Muhitil Hind (trc. Seyyid Yakup Bekr), Kahire, 1958.
• KRAMERS, J. H. ; “Ubulla”, M.B.İ.A, c. XIV, Eskişehir, 1997.
• LEWİS, Bernard “Fatimiler ve Hindistan Yolu”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XIV/1-4, İstanbul, (Ekim-1949-Temmuz 1950), s. 350.
• LOMBARD, Maurice; İlk Zafer Yıllarında İslâm (trc. Nezih Tuncel), İstanbul, 1983. İSTAHRÎ, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed; el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kahire, 1961.
• MAKDİSÎ, Muhammed b. Ahmed b. Ebu Bekr; Ahsenü’t tekâsîm fi mâ’rifeti’l- ekâlîm, (nşr. . Muhammed Ali Baydoun), Beyrut, 2003.
• MAKRÎZÎ, Takiyuddin Ahmed b. Ali; Kitâbü’l-mevâiz ve’l-i’tibâr bi-zikri’l- hıtat ve’l-âsâr, c. I, Beyrut, ts.
• MES’ÛDÎ, Ali b. Hüseyin; et-Tenbîh ve’l İşrâf (thk. Abdullah İsmail es-Savi), Kahire, 1938.
• MES’ÛDÎ; Mürûcu’z-Zeheb ve Me’adinü’l-Cevher fi’t-Tarih, (thk. Said Muhammed el-Hâm), Beyrut, 1997.
• MEZ, Adam; Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti-İslam Rönesansı, (trc. Salih Şaban), İstanbul, 2000.
• MISRÎ, Hüseyin Ali; Ticâretü’l-’Irak fî’l-’Asri’l-’Abbâsî, İskenderiyye, 1982.
• MİGUEL, Andre; İslam ve Medeniyeti (çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş), c. I, Ankara, 1991.
• MUTEVELLİ, Muhammed; Havz’ul Halic’ul Arabî, Kahire, 1970.
• KAL’ACÎ, Kadri; El Halicul Arabî, Beyrut, 1965.SALİM, Seyyid Abdulaziz; El-Bahru’l Ahmer Fi Târihi’l İslâmî, İskenderiye, 1993.
• SALİM, Seyyid Abdulaziz; El-Asru’l Abbasîl Evvel, İskenderiye, 1977.
• İBN SERAÎ, Hammad Muhammed; el-Alâkatul Hadâriye Beyne Mıntıkat’ul Halicul Arabî ve Şibhul Kâratu’l Hindiyye ve Cenubî Şark Asyâ, Riyad, 2006.
• SÜYÛTÎ, Abdurrrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed; Tarihu’l-Hulefa (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülcebbar), Mısır, 1952.
• SÜYÛTİ, Hüsnü’l Muhâdara Fi Târihi Mısr ve’l Kahire (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), c. II, Kahire, 1967.
• ŞAKİR, Muhammed; Tarihu’l Halîci’l-Arabî, Amman, 2003.
• Eş-ŞÂMİ, Ahmed; Körfez ve Uzak Doğu Ülkeleri Arasındaki Ticari Münasebetler Ve Bu Münasebetlerin Orta Çağ Medeniyetine Etkileri (çev. Aydın ÇELİK) Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sa. 134 (Ekim 2001) s. 101.
• TABERÎ, Muhammed b. Cerîr; Târîhu’t-Taberî “Tarîhu’l-Umem ve’l-Mulûk” (thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim), Beyrut, 1962.
• Tudelalı Benjamin-Ratisbonlu Petachia; Ortaçağda İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, (trc. Nuh Aslantaş), İstanbul, 2001.
• UTKU, Nihal Şahin; Kızıldeniz’de Denizcilik, Ticaret ve Yerleşim (VII. –XI. Yüzyıllar), İstanbul, 2005.
• WALKER, J. ; “Süveyş”, DİA, c. II, İstanbul, 1979.
• WATT, Montgomary; İslâm Avrupa’da (trc. Hulûsi Yavuz), İstanbul, 1989.
• WİLSON, Arnold T.; The Persıan Gulf, Londra, 1959.
• YA’KUBÎ, Ahmed b. İshâk b. Cafer; Kitabul Buldan (trc. Murat Ağarı), İstanbul, 2002.
• ZEYDAN, Corci; İslam Uygarlıkları Tarihi, (çev. Nejdet Gök), c. I, İstanbul, 2004.