Hz. Âdem Kıssasının İşârî Yorumu (Bursevî Örneği)

Yıl 2023, Sayı: 1, 63 - 86, 30.09.2023

Zafer Yılmaz

Öz

Hz. Âdem’den itibaren insanlık, tarihi süreç içerisinde yaşadığı birçok olayı Kur’an-ı Kerim bize, kıssa formatı altında konu edinmiştir. Bunların başında peygamber kıssaları gelir. Bu kıssalar geçmişten örnekler vererek, insanın geçmişi tefekkür etmesine ve geleceği hakkında karar vermesine yardımcı olur. Bu nedenle İslam düşünce tarihinden günümüze kadar gelen müfessirler, kıssalar hakkında farklı farklı düşünce ve yorumlar ortaya koymuşlardır. Tasavvufi yorumlarda bunlardan bir tanesidir. İslam ilim ve irfan geleneğinde önemli bir boşluğu dolduran mutasavvıflar, İslam dininin asırlar ve coğrafyalar aşarak günümüze kadar ulaşmasında önemli bir yere sahiptirler. Aynı zamanda onlar nebevi hikmeti doğru okumak, anlamak ve yaşayarak örnek olmak hususunda da maneviyat iklimimizde önemli izler bırakmışlardır. Bu nedenle mutasavvıfların telif ettikleri işârî/tasavvufi tefsirlerde kıssalar önemli bir yer tutmaktadır. Kur’an-ın birçok ayeti, işârî yorum adına mutasavvıflara geniş ufuklar açmış ve onlar için ilham kaynağı olmuştur. Zira peygamber kıssaları, tasavvufî hal ve makamların en yoğun olarak örneklendiği yerlerdir. Bu kıssaların başında ilk insan ve Allah’ın Halifesi olan Hz. Âdem Kıssası gelmektedir. Bu nedenle onun hayatı, ilk yaratılışı, kendisine ruh üflenmesi, Meleklerin secde etmelerinin istenmesi, Halifelik verilmesi, cennete konulması ve şeytanla mücadelesi gibi konular insanlar tarafından hep merak konusu olmuş ve sorgulanmıştır. Bu amaçla insan varlığının ilk nüvesi ve ilk peygamber Hz. Âdem’in kıssasının işârî yorumunu müstakil olarak ele alan bu makale, kıssanın işârî /tasavvufî açıdan nasıl ele alınıp yorumlandığı hususunda, Hz. Âdem’in hayatındaki her bir kesitten işârî anlam ve mesajları ortaya koymak suretiyle bu alana katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Bu sorulara İsmail Hakkı Bursevî’nin başta Rûhul-Beyan tefsiri olmak üzere Kitâbü’n-Netîce gibi tasavvufa dair diğer eserlerinden yararlanarak işârî/ tasavvufî cevaplar aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rûhul Beyan, İşârî, Hz. Âdem, Ruh, Halife

The Ishārī Interpretation of Hz Âdam’ Parable (Bursevi Example)

Öz

The Qur'an has dealt with many events under the form of a parable which had been experienced by human being in the historical process since Hz. Adam. The first of these are the parables of the prophets. These parables by giving examples from the past help people to contemplate on the past and make decisions about the future. For this reason, exegetes from the history of Islamic thought until today have put forward different thoughts and interpretations about parables. Sufi commentary is one of them.
Sufis, who fill an important gap in the tradition of Islamic science and wisdom, have an important place in reaching of Islam religion to the present day by going beyond centuries and geographies. At the same time, they have left important traces in our spirituality in terms of reading and understanding the prophetic wisdom correctly and being an example by living.
For this reason, parables have an important place in the ishari/sufi commentaries written by mystics. Many verses of the Qur'an have opened wide horizons to mystics in the name of ishari/sufi interpretation and have been a source of inspiration for them.
Because the stories of the prophets are the places where mystical states and positions are most intensely exemplified. At the beginning of these stories is the story of Hz. Adam who is the first human being and God’s Caliph. For this reason his life, first creation, his spirit being blown, being asked the angels to prostrate, being given the caliphate to him, his being placed in heaven and his struggle with the devil have always been a matter of curiosity and questioned by people.
Fort this purpose, the article deals with independently the ishari / mystical interpretation of Adam’s parable who is first core of human existence and the first prophet, in terms of how the parable is handled and interpreted from an ishari / mystical point of view and aims to contribute to this field by revealing the symbolic meanings and messages from every section of Hz. Adam's life. Ishari/sufi answers are sought to these questions by using İsmail Hakkı Bursevî's exegesis of Rûhul-Beyan and other works on Sufism such as Kitâbü'n-Netîce.

Anahtar Kelimeler

Rûhul Beyan, Ishari, Hz. Adam, Spirit, Caliph

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ’. 1-2. (nşr. Ahmed el-Kalâş). Beyrut: y.y., 1985.
• Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Dârü’l-Hadis, 1995.
• el-Baklî, Ebû Muhammed Sadruddîn Rûzbihân. Tefsîru arâisu’l-beyân fî hakâiku’l- Kur’ân. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008
• Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-Sahih. 1-6. thk. Mustafa Dib el-Buğa. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1407/1987.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-Beyân. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kitâbu’l-Furûg. çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tuhfe-i Recebiyye. (Esmâ’ül-Hüsna Şerhi), ed. Selim Çakıroğlu. İstanbul: Sufi kitap, 2020.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kitâbü’n-Netîce. çev. Ali Namlı-İmdat Yavaş. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Âdem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1: 358-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları, 1997.
• Denizer, Nurullah. Kur’ân’ın Sûfî Yorumu -Bursevî Örneği-. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019.
• Deylemî, Ebû Mansûr Şehrdâr el-Hemedâni. Müsnedü’l-firdevs bime’sûri’l-hitab. 1-4. Beyrut: y.y., 1986.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. 1-4. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• el-Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdurrahîm b. Hüseyin b. Abdirramân el-Irâkî. el-Muğnî ‘an hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî tahrîci mâ fi’l-İhyâ’i mine’l-ahbâr. 1-2. Riyad: Daru’t-Taberiyye, 1995.
• İbn Acîbe, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. el-Bahru’l-medîd fi tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Rusulân. Kahire: y.y., 1419.
• İbn Mâce. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütubi’l-Arabiyye, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdâ Mecdüddin el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. nşr. Tâhir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetül İlmiyye, 1979.
• el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail bin Ömer. Tefsîru’l-Kur’ân’il-Azîm. thk. Sami bin Muhammed Selâme. Beyrut: Dâru’t-Tiybe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1999.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdir, 1414.
• el-Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin. Letâifu’l-işârât. thk. İbrahim el- Besyûnî. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyye el-âmme, ts.
• Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî. Mesnevi-i Şerif Şerhi, trc. ve şerh. Hüseyin Avni Konuk. İstanbul: Kitabevi, 2006. Muhammed Fuâd, Abdülbâkî. el-Mu’cemü’-müfehres li-elfâzi’l-Kur’ânil-Kerîm. Kahire: y.y., 1945.
• el-Nahcivânî, Nimetullah b. Mahmud. el-Fevâtihu”l-ilâhiyye ve’l-mefâtihu’l-ğaybiyye. İstanbul: Matbuatu’l-Osmanî, 1325.
• Necmuddîn el-Kübrâ, Ahmed b. Ömer b. Muhammed. et-Te’vîlâtu’n-necmiyye fi tefsîri’l-işârî ve’s-sûfî. thk. Ahmed Ferid el-Mizyâdî. Lübnan: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiye, 2009.
• en-Nisâbûrî, Nizâmüddîn Hasan b. Muhammed. Ğarâ’ibü’l-Kurʾân ve reğâibü’l furkân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416.
• er-Râzî, Fahruddîn Ebu Abdullah Muhammed bin Ömer. et-Tefsîru’l-kebîr (Mefâtihu’l-gayb). Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed. Bahru’l-ulûm. Beyrut: y.y., ts.
• es-Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed. Hakâiku’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân Uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• et-Taberî, Muhammed bin Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk: Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2000.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre. es-Sünen. 1-5. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• et-Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdullah. Tefsiru’t- Tüsterî. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Halife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 299. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Ruh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/192. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Zemahşerî, Carullah Muhammed b. Ömer. el-Keşşaf an-Hakâiki't-Tenzil. Beyrut: Dârü’l-ma’rife, ts.