Klasikten Moderne, Mu'tezile ve Neo Mu'tezile Söylemi

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 2, 347 - 363, 31.07.2019

Samet Karahüseyin

Öz

Klasik dönem İslâm mezhepleri/fırkaları zamanın ruhuna göre yeniden
ele alınabilir mi? Klasik mezheplerin gerek düşünce yapısı gerekse sosyolojik
birikimi bugüne nasıl taşınabilir? Neler söyler? Klasik İslâm düşünce ekolleri
bugüne tam anlamıyla transfer olamazsa, isimlendirme ve nazarî birikimin
farklılığı nasıl ifade edilmelidir? Bu gibi soruların modern dönemlerde İslâm
düşüncesinin nerelerine tekâbül ettiğini ortaya koymak ve bugünün sorun ve
söylemlerini asırlar öncesinin birikimiyle özdeşleştirmek daha başka açmazları
da beraberinde getirmektedir. Tarihin donmadığı ve sürekli akış içinde olduğu
aşikârdır. Bu gerçeğe aykırı çıkarımlar ve yorumlar yapmak demek; anakronizme,
zaman-fikir ve kavram kaymalarına davetiye çıkarmak demektir. Bu konuda yapılan
çalışmaların dikkat çektiği bazı hususlar olduğu gibi eksik ve gözden kaçan
önemli noktalar da mevcuttur. Örneklem olarak aldığımız Neo Mu’tezile
söylemini, zikrettiğimiz sorular etrafında düşünmek, tarih sahnesinden çekilmiş
bir klasik düşünce okulu olan Mu’tezile’nin bu modern söylemle bazı yönler
üzerinden irtibatının kurulması tarihî ve nazarî yönden birtakım problemleri
beraberinde getirmektedir. Bu noktada düşünce ekollerinin fikrî birikimlerinin
tarihsel bir süreç içinde ve o günün şartlarında değerlendirilmesi oldukça
mühim bir yerde durmaktadır. Her ne kadar klasik dönemin düşünce ekolleri
tarihten çekilmiş olsa da zihniyet ve ruh olarak başka şekillerde kendini
hissettirebilir. Bu durumun takip edilmesine ve karşılaştırmalı zihniyet
analizlerine tarihî bakış açılarını da dikkate alarak yoğunlaşmak gerekir.
Çalışmamızda, modern zamanların bazı çıkarımlarından yola çıkılarak yapılan
“Akılcı-İslâmî” yorumların Mu’tezile düşünce geleneğiyle irtibatlandırılıp “Neo
Mu’tezile” adıyla yeniden sunulmasının bazı sakıncalı ve karmaşık yönlerine
dikkat çekip, bu durumun yanlış okumalara sebebiyet vermemesi noktasında
önerilerimizi sunacağız. İslâm Düşünce Ekolleri Geleneğini bir bütün olarak
okuma, anlayıcı-açıklama ve tasvîrî-betimleyicilik (descriptivity) ilkelerini
çalışmamızda ön planda tutmaya gayret göstereceğiz.

Anahtar Kelimeler

İslâm Düşüncesi Ekolleri, Mezhep, Mu’tezile, Çağdaş İslâm Düşüncesi, Neo Mu'tezile

Kaynakça

• Abduh, M.-Reşid R. (1976). Menar Tefsiri Tefsîru’l-Kur’ân’il-Hakîm. Kollektif (Çev.). (1. Cilt). İstanbul: Ekin Yayınları.
• Abdul H. (1991). Sir Seyyid Ahmed Han. M. M. Şerif (ed.). İslam Düşünce Tarihi. (4. Cilt). İstanbul.
• Akoğlu, M. (2005). el-Hayde Bağlamında Halku’l-Kur’ân Tartışmaları. Bilimnâme, 8/(2), 13-32.
• Akoğlu, M. (2006). Mihne Sürecinde Mu’tezile. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Akoğlu, M. (2010). Mu’tezilî Düşüncede Tarihî Kırılma Evreleri. Bilimnâme, 19/(2), 7-23.
• Akoğlu, M. (2011). Entelektüel Mu’tezile’de Bedevî Etki. Bilimnâme, 20/(1), 7-24.
• Arkoun, M. (1995). Kur’ân Okumaları. Ahmet Zeki Ünal (Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Arkoun, M. (1999). İslâm Üzerine Düşünceler. H. Yücel (Çev.). İstanbul.
• Aslan, İ. (2016). Kâdî Abdulcebbâr’a Göre Aklın ve Dilin Sınırlarında Kur’ân. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Aslan, İ. (2017). Mu’tezile Rasyonalizmi Üzerine. İslâmî İlimler Dergisi, 12/(12-2), 81-102.
• Aydınlı, O. (2003). Mu’tezile Ekolü, Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları. Marife, 3/(3), 27-54.
• Aydınlı, O. (2010). Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleriyle Mu’tezile Ekolü. Çorum: Hitit Kitap.
• Aydınlı, O. (2012). Mu’tezile Akılcılığı ve Modernist Düşüncedeki İzleri/Yansımaları. Eski Yeni, 25/(İlkbahar), 39-49.
• Aydınlı, O. (2018). Doğuşundan Büyük Selçuklular’a Mu’tezile Ekolü, Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Bağdâdî, A. (2010). el-Fark Beyne’l-Fırak ve Beyânu’l-Fırkati’n-Nâciyeti minhum. Muhammed Fethi Nâdî (Tahk.). Kahire: Dârü’s-Selâm.
• Baljon, J. M. S. (2002). Modernist Düşüncenin Şekillenişi ve Şah Veliyyullah Dehlevî. İ. Çalışkan (Çev.). Ankara.
• Büyükkara. M. (2016). Çağdaş İslâmî Akımlar. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Bool, P. J. G. (2010). Liberal Islam in Indonesia-From Revelation to Reason and Freedom: The Mu’tazilites, Harun Nasution and the Liberal Islam Network. Melbourne.
• Carullah, Z. (1984). el-Mu’tezile. Beyrut: Ehliyetü li’n-Neşr ve’t-Tevzî.
• Dârekutnî, A. (1967). Ahbâru Amr b. Ubeyd. Josef Van Ess (Tahk.). Beyrut.
• Detlev, H. (2003). Neo-Mu’tezilizm’in Bazı Tezahürleri. M. Ay (Çev.). AÜİFD, 44/(1), 427-431.
• Dineverî, E. (1989). Ahbâru’t-Tıvâl. Mısır.
• Emin, A. (1964). Duha’l-İslâm. (1-2-3. Ciltler). Kahire.
• Esposito, J.-Donohue, J. (1991). Değişim Sürecinde İslâm. A. Y. Aydoğan-A. Ünlü (Çev.). İstanbul.
• Eş’arî, E. (2009). Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-Musallîn. Ahmed Câd (Tahk.). Kahire: Dâr al-Hadith.
• Fazlur Rahman. (1981). İslâm. M. Dağ-M. Aydın (Çev.). İstanbul.
• Fazlur Rahman. (1990). İslâm ve Çağdaşlık (İslâm Eğitim Tarihinde Fikrî Bir Geleneğin Değişimi). A. Açıkgenç-M. H. Kırbaşoğlu (Çev.). Ankara.
• Fazlur Rahman. (2002). İslâm ve Çağdaşlık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Fazlur Rahman. (2007). Ana Konularıyla Kur’ân. A. Açıkgenç (Çev.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Gaffaryan, M. (2008). I’m a Neo Mu’tazilah. Abdülkerim Suruş ile Söyleşi. A. Yıldırım (Çev.). Bilge Adamlar, 32, İstanbul.
• Hanefî, H. (1998). Mine’l Akîde ile’s-Sevrâ, (1-5. Ciltler). Kahire: Mektebetü Medbûlî.
• Hayyât, E. (1993). Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Red alâ İbni Râvendiyyi’l-Mülhîd. H. S. Nyberg (Tahk.). Beyrut.
• Hildebrandt, T. (2007). Neo-Mu’tazilismus? Intention und Kontext im Modernen Arabischen Umgang mit dem Rationalistischen Erbe des Islam. Leiden-Boston: Brill.
• İbn Kuteybe, E. (1963). el-Meârif. M. İ. A. es-Sâvî (Tahk). Beyrut.
• İbn Mânzûr, E. (1961). Lisânu’l-Arab. (11. Cilt). Beyrut.
• İbn Nedîm, E. (1988). Fihrist. R. Teceddüd (Tahk.). Beyrut.
• İbnü’l-Murtazâ, A. (2017). Tabakâtü’l-Mu’tezile. H. Ritter (Tahk.). Kahire: Mektebetü Ezheriyyeti li’t-Türâs.
• İsferâyinî, E. (2008). et-Tabsîr fi’d-Dîn ve Temyîzü’l-Fırkati’n-Nâciyeti ani’l-Fıraki’l-Hâlikîn. M. Halîfe (Tahk.). Beyrut: Dâru İbn Hazm.
• İşcan, M. Z. (1998). Muhammed Abduh’un Dinî ve Siyasî Görüşleri. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ka’bî el-Belhî, E. (2018). Kitâbu’l-Makâlât ve meahu Uyûni’l-Mesâil ve’l-Cevâbât. Hüseyin Hansu (Tahk.). İstanbul: Kuramer.
• Kâdî Abdülcebbâr, H. (1965). Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. Abdülkerîm Osman (Tahk.). (1 ve 2. Ciltler). Kahire: Mektebetü Vehbiyye.
• Kâdî Abdülcebbâr, H. (2008). el-Muğnî fî ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. T. Hüseyin (Neşr.). (16 Cilt). Kahire.
• Kâdî Abdülcebbâr, H. (2013). Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. İ. Çelebi (Çev.). (2 Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• Kâdî Abdülcebbâr, H. (2017). Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtü’l-Mu’tezile. H. Ritter (Tahk.). Beyrut: Dâru’l-Fârâbî.
• Kalaycı, M. (2017). Tarihsel Süreçte Eş’arilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Karaağaç, H. (2016). Çağdaş Dönem Kelâm’ında Yenilenme Önerileri-Hasan Hanefî Örneği. The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), 48/(2), 165-181.
• Kutlu, S. (2012). Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto Yayınları.
• Mâlâtî, A. (1993). et-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâi ve’l-Bid’a. Muhammed Azb (Tahk.). Kahire: Mektebetü Medbûlî.
• Memiş, M. (2011). Mu’tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları.
• Muhsin A. (1991). Cemâleddin Afgânî Hayatı ve Etrafındaki Şüpheler. İ. Sarmış (Çev.). Ankara.
• Muzani, S. (2017). Mu’tezile Teolojisi ve Müslüman Endonezya Toplumunun Modernizasyonu Aydın Bir Sima Olarak Harun Nasution. N. K. Yorulmaz (Çev.). İslâmî İlimler Dergisi, 12-2/(2), 191-222.
• Nader Albert, N. (1956). Le Systeme Philosophie des Mu’tazila-Premiers Penseurs de’l-Islam. Beyrut.
• Nasr Hamid, E. (2013). İlâhî Hitâbın Tabiatı, M. E. Maşalı (Çev.). Ankara: Otto Yayınları.
• Polat, F. A. (2000). Çağdaş İslam Düşüncesinde Kur’ân’a Yaklaşımlar: (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Konya.
• Râzî, F. (1938). İtikâdâtü’l-Fıraku’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn. A. S. Neşşâr (Tahk.). Kahire: Mektebetü’n-Nahda’l-Mısriyye.
• Sıddıkî, M. (1990). İslâm Dünyasında Modernist Düşünce. M. Fırat-G. Korkmaz (Çev.). İstanbul.
• Şahin, M. K. (2011). Kelâm İlminin Doğuş Nedenleri. DEÜİFD, 33, 153-187.
• Şahin, M. K. (2018). Günümüz Kelâm İlminin Sorunsalı Üzerine Eleştirel Bir Bakış. ODÜSOBİAD, 8/(3), 603-611.
• Şehristânî, A. (2015). el-Milel ve’n-Nihal. K. Salih Ali (Tahk.). Dımeşk: Müessesetü Risâletü’n-Nâsirûn.
• Watt, M. (1988). Islamic Fundamentalism and Modernity. New York.