Sovyet Sonrası Alanda Tarihyazımının Sınırları: Kazakistan, Özbekistan ve Tacikistan

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 753 - 776, 02.08.2022

Fuat Hacısalihoğlu

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1108947

Öz

Çok uluslu büyük birlikteliklerin ardından ortaya çıkan siyasal yapılar biricik uluslarının meşruiyeti için
uzak mazide kayıp tarihlerini bulma arayışına girişir. Bu girişim neticesinde ortaya konulacak koloni
öncesi görkemli bir egemenlik anlatısı ulus inşasının yanı sıra güncel sorunların çözümü ve gelecek
beklentilerinin gerçekleşmesi için bir motivasyon unsuru oluşturur. Bu işleyişte tarih, bilgi alanı
olmaktan ziyade ulusal bir pekiştirece indirgenir. Bu pragmatik işlevsellikle politik bir misyon edinen
tarihyazımı atinin köklerini mazide arayıp bulmak için araçsal bir niteliğe bürünür.
Sovyetler Birliği’nin tarihsel fonksiyonu ve misyonu son bulduktan sonra Birlik üyesi cumhuriyetler art
arda bağımsızlıklarını ilan etti. Ulus devlet temelinde yükselen bu siyasal bağımsızlıkların meşruiyeti
için öncelikle kolonyal tesirlerden arınmak gerekiyordu. Bu amaçla başlanılan dekolonizasyon
sürecinde ulusların inşa/icat süreci için harekete geçildi. Cumhuriyetler kendilerini kimi zaman itibari
bir etnisite kimi zaman da yurttaşlık temelinde özgün bir ulus yaratma uğraşı içinde buldu. Bu inşada
koloni sonrası ulus kurgusunun temel belirleyicisi konumunda bulunan tarihe hem iç hem de dış
cephede çok fazla anlam yüklendi. Bu koşullar altında Sovyet sonrası alanda tarihyazımı -Sovyet
döneminde olduğu gibi- politik bir aparata dönüştü.
Çiçeği burnunda cumhuriyetler Sovyet sonrası ulus inşa sürecinde kolonyal zihniyetin pratiklerinden
kurtulmaya çalışsa da her biri kendi iç dinamiklerine bağlı olarak teritoryal düşünüşün yörüngesinden
uzaklaşmakta zorlandı. Bu, biraz da cumhuriyetlerin konjonktürel durumlar karşısında tercih ettikleri
siyasal seçimlerle ilgiliydi. Her cumhuriyet kendi özel durumuna göre ya ulusun geçmişini ya da ülkenin
tarihini araştırma konusu edinerek ön plana çıkardı. Bu seçim tarihyazımının sınırlarını da belirlemiş
oldu. Kazakistan’da teritoryal sınırların dışına çıkılarak istikrarlı bir biçimde Kazak ulusununbileşenleri tarihsel özne olarak kabul edilirken Özbekistan’da birtakım çekinceler Sovyetik uluslaştırma
politikalarının devam ettirilmesine neden oldu. Tacikistan’da ise yayılmacı bir tavırla başlayan tarihte
kayıp ulus arayışı travmatik bir kimlik bunalımı ve savrulmayla sonuçlandı.

Anahtar Kelimeler

Sovyet Sonrası Alan, Tarihyazımı, Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan

Boundaries of Historiogrphy in the Post-Soviet Space

Öz

Political structures that emerged after great multinational associations seek to find their lost histories
in the distant past for the legitimacy of their unique nations. The magnificent pre-colonial sovereignty
narrative that will be revealed as a result of this initiative, besides nation building, also creates a
motivation element for the solution of current problems and the realization of future expectations. In
this operation, history is reduced to a national reinforcement rather than a field of knowledge.
Historiography, which acquires a political mission with this pragmatic functionality, takes on an
instrumental character in order to search for the roots of art in the past.
After the historical function and mission of the Soviet Union ended, the member republics of the Union
successively declared their independence. For the legitimacy of these political independences, which
rose on the basis of the nation-state, first of all, it was necessary to eliminate colonial influences. For
this purpose, the action was taken for the construction/invention process of nations in the
decolonization process. The republics found themselves in an effort to create a unique nation,
sometimes on the basis of a nominal ethnicity and sometimes on the basis of citizenship. In this
construction, a lot of meaning has been attributed to history, which is the main determinant of the
post-colonial nation construction, both inside and outside. Under these conditions, historiography in
the post-Soviet era - as in the Soviet period - turned into a political apparatus.
Although the newborn republics tried to get rid of the colonial mentality practices in the post-Soviet
nation-building process, each of them had challenges moving away from the orbit of territorial
thinking due to their own internal dynamics. This was also partly related to the political choices that
republics preferred in the face of cyclical situations. Each republic, according to its own special
situation, made the history of the nation or the history of the country the subject of research and
highlighted it. This reference also determined the limits of historiography. While the components of
the Kazakh nation are consistently accepted as historical subjects by going beyond the territorial
borders in Kazakhstan, some reservations in Uzbekistan caused the continuation of the Soviet-like
nationalization policies. In Tajikistan, the search for a lost nation, which started with an expansionist
attitude, resulted in a traumatic identity crisis and drift.

Anahtar Kelimeler

Post-Soviet, Historiography, Kazakhstan, Uzbekistan, Tajikistan

Kaynakça

• A Dissection of the National Historiography of Kazakhstan, (2011). Korean Minjok Leadership Academy International Program Song, Jeeun Research Paper https://www.zum.de/whkmla/sp/1011/pope/sje3.html
• Abashin, S. (2012). Nation-construction in post-Soviet Central Asia, Soviet and Post-Soviet Identities. Mark Bassin and Catriona Kelly. (Eds.), Andy Byford and Mark Bassin (Trans.), Cambridge University Press, 150-168.
• Ahmedov, B. (1992). Özbek Ulusı. Taşkent.
• Akman, A. (2009). Etnik Sivil Kuramsal İkileminin Ötesinde: Modernist Milliyetçilik, Milliyetçilik Kuramında Etnik/Sivil Milliyetçilik Karşıtlığı, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Milliyetçilik, Tanıl Bora, Murat Gültekingil (Eds.), C. 4, İstanbul:İletişim Yayınları, 81-90.
• Anderson, B. (2017). Hayali Cemaatler Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması. İskender Savaşır (Çev.), İstanbul:Metis Yayınları.
• Babayar, G. (2021). Bağımsızlığın 30 Yıllığı Yıldönümünde Türk Dünyasında Millî Tarih Anlatımı: Özbekistan’daki Gelişmeler Örneğinde, Türk Dünyası 30 Yılı. Nur-Sultan, 355-363.
• Baldauf, I. (1991). Some thoughts on the making of the Uzbek nation, In: Cahiers du monde russe et soviétique, En Asie Centrale soviétique Ethnies, nations, États. Vol. 32, No.1, Janvier-Mars, 79-95.
• Данияров К. (1998). Альтернативная История Казахстана. Алматы: Жибек Жолы.
• Dudoignon, S. A. (1997). Orta Asya’da Siyasal Değişmeler ve Tarihyazımı Tacikistan ve Özbekistan 1987-1993, Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan. Semih Vaner (Haz.), Ercan Eyüboğlu (Çev.), İstanbul:Metis Yayınları, 91-133.
• Галиев, A. (2018). Мифологизация Истории На Постсоветском Пространстве: Смысл И Назначение, Философия Истории: Ретроспектива И Перспектива. Баку:Azerbaycan Neşriyyatı.
• Галиев, A. A. (2019). Конструкция И Деконструкция Великой Отечественной Войны В Постсоветской Центральной Азии, ‘Прошлое’: Теория И Практика (Де)Конструирования В Научном И Политическом Дискурсах. Казань, 194-210.
• Gellner, E. (1997). The Turkish Option in Comparative Perspective, Rethinking Modernity and National Identity in Turkey. Sibel Bozdoğan, Reşat Kasaba (Eds.), Seattle and London:University Of Washington Press, 233-244.
• Greenfeld, L. (2017). Milliyetçilik:Moderniteye Giden 5 Yol. Abdullah Yılmaz (Çev.), İstanbul:Alfa Basım Yayım.
• Gündoğdu, A. (2019). Kazakistan ve Özbekistan’da Kurucu Kimlik Unsuru olarak Tarihçilik, https://millidusunce.com/misak/kazakistan-ve-ozbekistanda-kurucu-kimlik-unsuru-olarak-tarihcilik/#_ftn10
• Gündoğdu, A. (2021). Türkiye ve Kazakistan’da Ortak Tarihin Uluslaşma Sürecine Etkisi, Türkiye-Kazakistan İlişkileri. Hasan Acar (Ed.), Ankara:Nobel, 1-25.
• Gürbüz, Y. E. (2014). In Search of New Historiographies for Ex-Soviet Turkic States: Azerbaijan, Uzbekistan and Kazakhstan, Historiography and Nation-Building among Turkic Populations. Birgit N. Schlyter (Ed.), Stockholm & İstanbul:Elanders Sverige AB, Mölnlycke, 47-68.
• Gürbüz, Y. E. (2019). Özbekistan’da Tarih Yazıcılığı ve Millî Kimlik: Özbeklerin Göçü ve Timur Örneğinde. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 19/2 Kış, 277-301.
• Hacısalihoğlu, F. (2021). Teritoryal Tarihyazımı. Tarih Araştırmaları Dergisi, C.40, S.70, 382-406.
• Hobsbawm, E. (1977). Some Reflections on ‘The Break-up of Britain’. New Left Review, 105, Eylül-Ekim, 3-23.
• Ильхамов, A. (2005). Археология Узбекской Идентичности, Этнографическое Обозрение. No. 1, 25-47.
• İsmagulov, O. (2007). Kazak Halkının Etnik Yapısı, Kazakistan Tarihi Makaleler. Ankara:TTK Yayınları, 35-44.
• Joldoshov, A. (2013). Kabilecilik, Bölgecilik Ve Etnisite: Kırgız Kimliği Üzerine Çalışmalar. Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, C. 8, S. 15, 101-133.
• Kolosov, V. A. (2015). Theoretical app roaches in the study of borders, Introduction to Border Studies. Sergei V. Sevastianov, Jussi P. Laine, and Anton A. Kireev (Eds.), Vladivostok:Dalnauka, 33-61.
• Kolosov, V. A., & Sebentsov, A. B. (2015). State borders in the post-Soviet space, Introduction to Border Studies. Sergei V. Sevastianov, Jussi P. Laine, and Anton A. Kireev (Eds.), Vladivostok:Dalnauka, 198-225.
• Kumar, S. (2013). Historiography and State Administration in Uzbekistan. Journal of Siberian Federal University, Humanities & Social Sciences, 1 (6), 93-109.
• Махмудов, О. А. (2019). Термин ‘Колония’ Применительно К Среднеазиатским Владениям Российской Империи: Дискуссии В Современной Историографии, ‘Прошлое’: Теория И Практика (Де)Конструирования В Научном И Политическом Дискурсах. Казань, 180-193.
• Muhammadjonov, A., & Usmonov Q. (2005). O’zbekiston Tarixi (Milodning IV Asrıdan XVI AsrBoshlarigacha), 7-Sinif [History of Uzbekistan (from the 4th Century to the Beginning of the 16th Century), 7th Grade]. Tashkent: O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, Devlet Ilmiy Nashriyoti.
• Schoeberlein-Engel, J. (1996). The Prospects for Uzbek National Identity. Central Asia Monitor, 2, 12-20. Sengupta, A. (2014). Image and Influence: The Politics of Nation-Branding in Uzbekistan, Historiography and Nation-Building among Turkic Populations. Birgit N. Schlyter (Ed.), Stockholm & İstanbul:Elanders Sverige AB, Mölnlycke, 91-110.
• Smith, A. D. (2017). Etno-Sembolizm ve Milliyetçilik. Bilge Firuze Çallı (Çev.), İstanbul:Alfa Basım Yayım.
• Sultanov, T. İ. (2008). Kazak Handığının Tarihi. Almatı.
• Язева, Е. В. (2009). Национальная Идея Современного Казахстана, Всеобщая История. S. 4, 17-28.
• Ziya, A. (2001). Özbek Devletçiliği Tarihi (Eng Kadimgi Davrdan Rassiya Baskınıga Kadar). Taşkent.
• Ziya, A. (1999). Özbek Devletçiliği Tarihini Örgeniş Meselelerige Dair, Özbekistan Tarihining Dalzarb Muammalarige Yangi Çizgiler. Taşkent.