Ötüken Uygur Kağanlığı Dönemi Yazıtlarından Tariat, Şine Us ve Karabalgasun Yazıtlarındaki Aktarım Cümleleri

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 1127 - 1146, 23.03.2023

Muammer Şehitoğlu

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1148401

Öz

Çalışmada, Ötüken Uygur Dönemi yazıtlarından Tariat, Şine Us ve Karabalgasun yazıtlarındaki aktarım cümlelerinin özellikleri ve niteliklerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Yazıtların söz varlığındaki aktarım cümlelerinin toplam cümle sayısı içindeki oranı da nicel olarak dikkatlere sunulmuştur. Bir önceki ve bir sonraki tarihî dönemlere ait metinlerdeki aktarım cümlesi örnekleri teorik olarak ele alınırken doküman incelemesi tekniğinden yararlanılmıştır. Elde edilen bulgularda, yazıtlardaki söz varlığı içindeki aktarım cümlelerinin geçiş sıklığının Şine Us yazıtında yoğun olduğu tespit edilmiştir. Karabalgasun I yazıtının Çince çevirisinde ise, her iki aktarım türündeki cümle sayısının geçiş sıklığı birbirine eşittir. Doğrudan aktarım cümlelerinin üç yazıtta da dolaylı aktarım cümlelerine göre geçiş sıklığının fazla olduğu ve genel olarak temel cümlenin nesnesi görevinde kullanıldığı sonucuna varılmıştır. Çalışmayla anlatım türlerinin Türkçenin tarihî dönemlerinden itibaren metinlerde farklı nitelik ve özelliklerde olduğu; çağdaş anlatı türlerinde sıklıkla kullanılan doğrudan ve dolaylı aktarıma dayalı anlatım yönteminin Türkçenin ilk yazılı edebî metinlerinden itibaren kullanıldığı ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ötüken Uygur Dönemi yazıtları, Aktarım cümleleri, Tariat, Şine Us, Karabalgasun

Transposition Sentences in Tariat, Şine Us and Karabalgasun Inscriptions from Ötüken Uyghur Khaganate Inscriptions

Öz

In this study, it is aimed to evaluate the characteristics and qualities of the transfer sentences in the Tariat, Şine Us and Karabalgasun inscriptions from Ötüken Uyghur period inscriptions. The ratio of transfer sentences in the vocabulary of the inscriptions to the total number of sentences has also been quantitatively presented to the attention. While the transfer sentence examples in the texts belonging to the previous and next historical periods were discussed theoretically, the document analysis technique was used. In the findings, it has been determined that the frequency of transition sentences in the vocabulary in the inscriptions is intense in the Şine Us inscription. In the Chinese translation of the Karabalgasun I inscription, the frequency of occurrence of the number of sentences in both types of transmission is equal. It has been concluded that the frequency of the direct transfer sentences is higher than the indirect transfer sentences in all three inscriptions and they are generally used as the object of the main sentence. It is stated that the types of expression with the study have different qualities and features in the texts since the historical periods of Turkish; it has been revealed that the method of narration based on direct and indirect transfer, which is frequently used in contemporary narrative genres, has been used since the first written literary texts of Turkish.

Anahtar Kelimeler

Ötüken Uyghur period inscriptions, Transfer sentences, Tariat, Şine Us, Karabalgasun

Kaynakça

• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig I metin. Ankara: TDK.
• Alimov, R. (2015). II. Karabalgasun yazıtı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 12(4), 27-38.
• Alyilmaz, C. (2005). Orhun yazıtlarının bugünkü durumu. Ankara: Kurmay.
• Bice, H. (2016). Hoca Ahmed Yesevi, günümüzün aşk yolcusuna, Divân-ı Hikmet, (2. Baskı). İstanbul: H.
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9 (2), 27-40.
• Börekçi, M. (2015). Söz dizim kuralları bağlamında Türkçe söz dizimi. Turkish Studies, International Periodical fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 10(16), 355-370.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: TDK.
• Gabain, v. A. (2007). Eski Türkçenin grameri. (5. Baskı), (Akalın, M. Çev.) Ankara: TDK.
• Gemalmaz, E. (1992). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin formanlarının enformatif değerleri ve bu değerlerin ihtiyaç hâlinde bu dilin gelişimine muhtemel etkileri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: TDK.
• Hunutlu, Ü. (2014). Orhun yazıtları ile İyi ve Kötü Prens Öyküsü’nde yan cümleler. Yayımlanmamış doktora tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Karaağaç, G. (2011). Türkçenin söz dizimi. İstanbul: Kesit.
• Klimkeit, J. H., Geng: & Laut, H. P. (1991). “Die Weltflucht des Bodhisattva” Das 13. Kapitel der Hami-Handschrift der Maitrisimit. Altorinentalische Forschungen, 18, 264-296.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen.
• Moriyasu, T. & Yoshida Y. (2019). New revision and translation of the Karabalgasun inscription Chinese version. Study of Inland Asian Languages, 34, 1-59.
• Orkun, N. H. (2011). Eski Türk yazıtları. (Birleştirilmiş 3. Baskı). Ankara: TDK.
• Özönder B: F. (1998). Abidarim Kıınlıg Koşavarti Şastirtakı Çınkirtü Yörüglerniŋ Kiŋürüsi’nden Üç İtigsizler, Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks XXX Levha, Ankara: TDK.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca metinler II, Maytrısimit, burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma iptidaî bir dram. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırma Dizisi.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: TDK.
• Vendryes, V. J. (2001). Dil ve düşünce. (Vardar, B. Çev.), İstanbul: Multilingual.