Cenabi Paşa Divanı (XVI. Yüzyıl) Örneklemiyle Hal Eki Nöbetleşmeleri

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 2, 1801 - 1822, 24.07.2023

Fatma Hatun Ünlüyol

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1254073

Öz

İsim hâl ekleri isimleri isimlere, edatlara, fiillere, bağlaçlara bağlayarak onların cümlede görev almasını ve farklı anlamlar kazanmasını sağlayan çekim ekleridir. Bu ekler isimlerle isimler, isimlerle fiiller arasında ilişki kurmayı sağlar. Yapılan araştırmalar ve dilbilimcilerin görüşleri isim hâl eklerinin sayısı ve adlandırması hususunda görüş ayrılıkları olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada isim hâl ekleri yalın hâl (nominative), belirtme hâli (accusative), yönelme hâli (dative), bulunma hâli (locative), ayrılma hâli (ablative), vasıta hâli (instrumental), eşitlik hâli (aquative) ve tamlama hâli (genetive) olmak üzere sekiz başlıkta ele alınacaktır.
İsim hâl eklerinin her birinin ayrı ayrı işlevi vardır. Ancak yakın görevde olan hâl eklerinin Eski Türkçe döneminden itibaren birbirinin yerine kullanıldığı araştırmacılar tarafından tespit edilmiştir. Buna örnek olarak +DAn ayrılma hâli ekinin vasıta, bulunma ve yönelme hâli yerine kullanımı; belirtme hâli ekinin yönelme hâli yerine kullanımı gösterilebilir. Bu durumun nedenleri araştırmacılar tarafından; şekil ve işlev olarak eklerin birbirine yakın olması, eskicil bazı yapıların devam etmesi, fiillerin kazandığı farklı anlamlara göre ek isteminin değişmesi ve eklerin oluşma biçimleri olarak belirtilmiştir. Ve bu kullanım şekli araştırmacılar tarafından genellikle “hâl eki nöbetleşmesi”, “derin yapı-yüzey yapı”, “fiil-tamlayıcı ilişkisi / istem” gibi başlıklarla ele alınmıştır.
Bu çalışmada XVI. yüzyılda saray çevresinde sultanın himayesinde yetişmiş, tezkirelerden edinilen bilgiler ve şiirlerindeki dil ve üslup doğrultusunda eğitimli olduğu anlaşılan Cenabi Paşa Divanı’nda yer alan hâl eki kullanımları incelenmiştir. Araştırmalar neticesinde tespit edilen hâl eki nöbetleşmeleri Gürer GÜLSEVİN’in çalışmaları doğrultusunda sınıflandırılmış ve elde edilen sonuçlar tablo hâlinde sunulmuştur. Böylece, bu alanda yapılmış çalışmalara katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cenabi Paşa, Divan, Hâl Eki, Nöbetleşme, İstem

Destekleyen Kurum

YOK

Proje Numarası

YOK

Teşekkür

.

The Case Suffix Alternations with the Example of Cenabi Pasha's Divan (XVI. Century)

Öz

Noun case suffixes are inflectional suffixes that connect nouns to nouns, prepositions, verbs, and conjunctions, enabling them to take part in sentences and gain different meanings. These suffixes allow to establish relations between nouns and nouns, nouns and verbs. The researcher and the opinions of linguists show that there are differences of opinion on the number and naming of noun case suffixes. In this study, noun case suffixes are nominative, accusative, dative, locative, ablative, instrumental, equivalence and noun phrase ( genetic) will be discussed under eight headings.
Each of the noun suffixes has a separate function. However, it has been determined by the researchers that the case suffixes that are in close duty have been used interchangeably since the Old Turkish period. An example of this is the use of the suffix +DAn instead of means, presence and direction; It can be shown that the suffix of the denotative suffix is used instead of the inclining case. The reasons for this situation by the researchers are stated as the affixes being close to each other in form and function, the continuation of some archaic structures, the change of affixes according to the different meanings of verbs and the formation of affixes. And this situation has generally been discussed by the researchers with titles such as "alternation of case suffixes, "deep structure-surface structure", and "verb-complementary relation/demand".
In this study, the use of occasion suffix in the Divan of Cenabi Pasha, who was educated in the palace in the 16th century under the auspices of the sultan, the information obtained from the tezkires and the language and style of his poems, were examined. The case suffix alternations obtained from the research were classified in line with the studies of Gürer Gülsevin and the results acquired are presented in a table. Thus, it is aimed to contribute to the studies conducted in this field.

Anahtar Kelimeler

Cenabi Pasha, Case Suffix, Alternation, Valency

Proje Numarası

YOK

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (1994). Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum.
• Banguoğlu, B. (2015). Türkçenin Grameri, Türk Dili Kurumu Yayınları, 10. Baskı, Ankara.
• Boz, E. (2007). Türkiye Türkçesinde +{A} Durum Biçimbirimi, Gazi Kitabevi, Ankara.
• Buran, A. (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, Türk Dili Kurumu Yayınları, Ankara.
• Cihan, S. (1996). Cenâbî Paşa ve Divanı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
• Demir, İ. (2014). Türkçede Belirtme-Yönelme Hâli Ekleri ve Güneybatı Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları, Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 129-147. http://hdl.handle.net/11630/3632
• Demirci, K. (2007). Türkçedeki Hâl Eki Nöbetleşmeleri Üzerine, Karaman Dil-Kültür ve Sanat Dergisi, s. 126-139. https://www.scribd.com/doc/78500708/Hal-Eki-Nobetle%C5%9Fmeleri-Uzerine-Kerim-Demirci#
• Ergin, M. (1986). Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum İli Ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gıynaş, K. A. (2013). Pervâne Bey Mecmuası (İnceleme-Metin), Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Yozgat. Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gülensoy, T. (2010). Türkçe El Kitabı, Akçağ Yayınları, 6. Baskı, Ankara.