Nevruz Makam Throughout History

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 3, 1033 - 1050, 30.09.2024

Özlem Elitaş , Burak Kaynarca

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1196057

Öz

When the makam Nevrûz, which is among the less used makâms today, is examined in terms of music theory, it is noticed that it has various usage areas in the historical process. In this process, Nevrûz was mentioned with concepts such as cins, âvâze, şûbe, terkîb, makâm, and perde which point to the basic functions of music theory. Nevrûz, has been described in theoretical sources since the 13th century as a âvâze, which forms a quadruple cins and consists of Mücenneb-Mücenneb-Tanînî (CCT) intervals. This description is first encountered in Safiyyüddîn Abdulmu'min Urmevî. The fact that one of the two works that Urmevî wrote with the ebced note in his edvâr (music theory book) and survived to the present day is the Nevrûz Savt gives an idea about the widespread use of this sound organization in the 13th century.
Nevrûz has moved away from many of the functions it has had until today and has become known only with the identity of "makâm" since the end of the 18th century, instead of concepts such as âvâze, şûbe and terkîb.
In the study, literature review was made, and document analysis method was applied in order to reveal the historical change process of Nevrûz makâm in the light of the information obtained from theoretical sources. With this method, considering the approaches and classifications that theorists used while explaining Nevrûz makâm, the traces of change and transformation in the makâm were mentioned. In addition, the notes of the Nevrûz works registered in the repertoire of the TRT Music Department and the Ottoman Archives of the Presidency of the Turkish Republic Presidency State Archives were scanned, and it was determined that some Nevrûz works were labeled with different makam namings.

Anahtar Kelimeler

Makam, Nevruz Makam, Avaze, Şube, Terkib.

Tarihsel süreç içinde Nevrûz Makâmı

Öz

Günümüzde az kullanılan makâmlar arasında yer alan Nevrûz makâmının tarihsel süreç içerisinde müzik nazariyatına dair çeşitli kullanım alanları olduğu bilinmektedir. Teori kaynaklarında Nevrûz, nazariyat alanının temel fonksiyonlarına işaret eden cins, âvâze, şûbe, terkîb, makâm ve perde gibi kavramlarla anılmıştır. 13. yüzyıldan itibaren edvârlarda dörtlü bir cins olarak tanımlanan Nevrûz, ilk olarak Safiyyüddîn Abdulmu’min Urmevî tarafından Mücenneb-Mücenneb-Tanînî (CCT) aralıklarından oluşan bir âvâze olarak tarif edilmiştir. Urmevî’nin edvârında ebced notasıyla yazdığı iki eser örneğinden birinin Nevrûz Savt oluşu bu ses organizasyonunun 13. yüzyıldaki yaygın kullanımı hakkında fikir vermektedir. Nevrûz, âvâze, şûbe ve terkîb gibi günümüze kadar sahip olduğu fonksiyonlardan uzaklaşarak 18. yüzyılın sonlarından itibaren “makâm” kimliğiyle tanınır hale gelmiştir. Çalışmada, nazarî kaynaklardan elde edilen bilgiler doğrultusunda Nevrûz makâmının tarihsel değişim sürecini ortaya koyabilmek için literatür taraması yapılmış ve döküman analizi uygulanmıştır. Bu yöntemle nazariyatçıların Nevrûz makâmını açıklarken temel aldıkları yaklaşımlar ve sınıflamalar dikkate alınarak makâma dair değişim ve dönüşüm izlerine değinilmiştir. Ayrıca TRT Müzik Dairesi repertuarı ile T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi bölümünde kayıtlı Nevrûz eserlerin notaları taranmış, bazı Nevrûz eserlerin farklı makâm isimlendirmeleriyle künyelenmiş oldukları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Makâm, Nevrûz Makâmı, Âvâze, Şûbe, Terkîb.

Kaynakça

• Agayeva, S. ve Uslu, R. (2008). Kitab-ı Edvar: Ruhperver (Leiden, Or. 1175). http://www.arsiv2007.musikidergisi.net/?p=153 (Erişim Tarihi: 10.01.2022).
• Akdoğan, B. (1996). Fethullah Şirvânî ve “Mecelletun Fi’l-Mûsîka” adlı eserinin XV. yüzyıl Türk mûsikîsi nazariyatındaki yeri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Akdoğu, O. (1992). Rabt-ı Tâbirât-ı Mûsıkî (Çev: F. Harirî). İzmir.
• Aksu, F. A. (1988). Abdülbâki Nâsır Dede Tetkik ü Tahkik. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arısoy, M. (1988). Seydî’nin El Matla eseri üzerine bir çalışma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arslan, F. (2004). Safiyyüddîn Abdülmümin el-Urmevî ve er-Risâletü’ş-Şerefiyye’si. (Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi İslam Tarihi ve Sanatları, Ankara.
• Arslan, F. (2017). Safiyyüddîn-î Urmevî ve Şerefiyye Risâlesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Ayangil, R. (2017). Klâsik kavramının Tük makam müziği konuları ve çalgılarına uyarlanması sorunu. İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi 3(1), 19-27. https://doi.org/10.22252/ijca.330892
• Bardakçı, M. (1986). Maragalı Abdülkâdir ve Câmiü’l Elhân adlı eseri. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Bardakçı, M. (2011). Ahmedoğlu Şükrullah. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Bayraktarkatal, E. M. ve Güray, C. (2021). Makâmın yapı yaşı. İçinde; Anadolu ve komşu coğrafyalarda makam müziği atlası (Ed: M. S. Tokaç ve C. Güray), ss. 989-1027. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Ceyhan, A. (1997). Bedr-i Dilşad’ın Murâd-Nâmesi II. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Çakır, A. (1999). Alişah B. Hacı Büke (?-1500)’nin Mukaddimetü-l -Usûl adlı eseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çelik, B. B. (2001). Hızır Bin Abdullah’ın Kitâb’l-Edvâr’ı ve makamların incelenmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Demir, A. (2010). Osmanlı padişahı II. Mehmet’e Sunulan Mûsikî Risalesi (Fatih Anonimi). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Devellioğlu, F. (2015). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Otuz Birinci Baskı). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. Doğrusöz, N. (1997). Akg 131 numarada kayıtlı Risâle-i Mûsikîdeki makaleler. (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlilik Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Doğrusöz, N. (2007). Harîrî bin Muhammed’in Kırşehrî Edvarı üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Duru, R. (2021). Türk Mûsikîsi nazariyatçıları kronolojisi. Academia.edu. Erişim Tarihi: 4 Nisan 2022,https://www.academia.edu/46197675/TÜRK_MUSİKİSİ_NAZARİYATÇILARI_KRONOLOJİSİ
• Elitaş, Ö. (2022). Muallim İsmâîl Hakkı Bey’in Nevrûz eserlerinin makâm yönünden incelenmesi. (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Erguner, S. (1991). Kutb-ı Nâyî Osman Dede ve Rabt-ı Ta’bîrât-ı Mûsıkî. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Güray, C. (2012). Bin yılın mirası makamı var eden döngü: edvar geleneği. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Güray, C. (2021). Edvâr geleneğindeki makam kültürünün izlerini ilm-i nücûm kaynaklarında sürmek, NetaArt I. Türk Müziği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kamiloğlu, R. (1998). Şehrî Kırşehrî el-Mevlevi Yusuf İbn Nizameddin İbn Yusuf Rumî'nin Risale-i Mûsikîsi'nin transkribe ve değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Kamiloğlu, R. (2007). Ahmed Oğlu Şükrullah ve “Edvâr-ı Mûsikî adlı eseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kanık, M. Z. (2011). Mahmud Bin Abdülaziz’in “Makasidü’l-Edvar adlı eseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Karabaşoğlu, C. (2010). Abdülkâdir-i Merâgî’nin Makâsidu’l-Elhân adlı eseri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Karadeniz, M. E. (2013). Türk mûsıkîsinin nazariye ve esasları. Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karahasanoğlu, S. ve Yavuz, E. D. (2015). Müzikte araştırma yöntemleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Yayınları.
• Karasar, N. (1994). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Araştırma Eğitim Danışmanlık Ltd.
• Kaygusuz, N. (2006). Muallim İsmail Hakkı Bey ve Mûsıkî tekâmül dersleri. İstanbul: İTÜ Vakfı Yayınları.
• Kırşehirli Yusuf. (2014). Risâle-i Mûsikî (1411) (Çev: U. Sezikli). İçinde; Türk Müzik Kültürünün Tarihsel Kaynakları Olarak Edvârlar Yayın Dizisi (Ed: O. M. Öztürk), ss. 16-74. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Koç, F. (2017). Abdülaziz B. Abdülkâdir Merâgî ve “Nekâvetü’l-Edvâr’ı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Kolukırık, K. (2009). Abdülkâdir Merâgî ve “Şerhu’l Edvâr” adlı eserinin XIV. yüzyıl Türk mûsikîsi nazariyâtındaki yeri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Ankara.
• Konan, D. ve Karadeniz, Ş. (2014). Tarihsel süreç içinde dügah makamı. Theory In Music, (10), 37-46).
• Kutluğ, Y. F. (2000). Türk musikisinde makamlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Levendoğlu, N. O. (2002). XIII. yüzyıldan günümüze kadar varlığını sürdüren makamlar ve değişim çizgileri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Fen Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Levendoğlu, N. O. (2021). XV. yüzyıl ortaçağ islâm dünyası sistemci okul kaynaklarında sınıflama konusu: makam, âvâze ve şûbe kavramları üzerine teknik bir izâh. içinde; Anadolu ve Komşu Coğrafyalarda Makam Müziği Atlası (Ed: M. S. Tokaç ve C. Güray), ss. 127-170. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Özçimi, M. S. (1989). Hızır Bin Abdullah ve Kitâbu’l Edvâr. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Öztuna, Y. (1990). Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi Cilt I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2014a). Makam, âvâze, şûbe ve terkib: Osmanlı musiki nazariyatında pisagorcu "kürelerin uyumu/musikisi" anlayışının temsili. Rast Müzikoloji Dergisi, 2, 19.
• Öztürk, O. M. (2014b). Makam müziğinde ezgi ve makam ilişkisinin analizi ve yorumlanması açısından yeni bir yaklaşım: perde düzenleri ve makamsal ezgi çekirdekleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Pappas, M. (1997). Kiltzanidis’in kitabı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Pekşen, A. (2002). Zeynü’l-elhan isimli eserin metin ve sözlük çalışması: Ladikli Mehmet Çelebi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Popescu-Judetz ve Sirli A. A. (2000). Sources of 18th century music. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Popescu-Judetz, E. (2002). Tanburî Küçük Artin. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Sarı Çolakoğlu, G. (2019). Bir bayram ve bir makam: Nevrûz. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(68), 105-114. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3809
• Sezikli, U. (2000). Kırşehirli Nizâmeddin İbn Yûsuf’un Risâle-i Mûsikî adlı eseri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sezikli, U. (2007). Abdülkâdir Merâgî ve Câmiu’l-Edvâr’ı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sezikli, U. (2017). Fihrist bir eser Murad-Nâme'de mûsikî. International Journal Of Eurasia Social Sciences, 26, 126-149.
• Şirinova, Z. (2008). Şükrullah'ın İlmü'l-Edvâr'ı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tekin Alpay, G. (1992). Çengnâme Ahmed Dâ’î. Cambridge: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri.
• Tekin, H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve er- Risâletü’l-Fethiyye’si. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
• Tekin, A. (2003). Hızır Ağa'nın "Mûsikî Risâlesi" isimli yazma eserinin transkripsiyonu ve dönemin edvârları ile mukayesesi. (Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Ünivesitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Tırışkan, A. G. (2000). Hâşim Bey’in edvârı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tura, Y. (2001). Kantemiroğlu, Kitâbu ‘İlmi’i-Mûsikî ‘alâ vechi’l-Hurûfât, mûsikîyi harflerle tesbît ve icrâ ilminin kitabı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tura, Y. (2006). Nâsır Abdülbâkî Dede, inceleme ve gerçeği araştırma, Tedkîk ü Tahkîk. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Tura, Y. (2017). Türk mûsıkîsinin mes’eleleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Uslu, R. (2001). Mehmet Hafid Efendi ve musiki. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Uslu, R. (2018). Merâgî’nin son müzik eseri: Zevâid-i Fevâid-i Aşere. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Uslu, R. (2021). Marifet-i Musiki edvarı-1385?. Ankara: Akademisyen Kitabevi A.Ş.
• Uygun, M. N. (1990). Kadızâde Tirevî ve Musikî Risalesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uygun, M. N. (1996). Safiyyudîn Abdulmu’min Urmevî ve Kitâbu’l-Edvâr’ı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uygun, M. N. (2019). Kitâbü’l-Edvâr (2. Basım). İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları.
• Uz, K. (1964). Musiki ıstılâhatı (1894). (Ed: G. Oransay). Ankara: Küğ Yayını.
• Üngör, E. R. (1987). Türk musikisinde nevruz makamında eser var mı? Musiki Mecmuası, 40(417), 21-27.
• Yalçın, G. (2016). 19. yüzyıl Türk musikisinde Hâşim Bey mecmuası-birinci bölüm: edvâr. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.