Antikçağda Ordu bölgesindeki madencilik faaliyetleri

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 3, 1123 - 1134, 30.09.2024

Harun Oy

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1382866

Öz

Ordu ilinin iç kısımlarında, özellikle Mesudiye çevresindeki yerleşmelerde belirlenen madeni alet ve cüruflar MÖ. 3. Binyıldan itibaren bölgedeki toplulukların madencilikle uğraştıklarına işaret etmektedir. Bölgede çok geniş alanlarda bulunan bakır, kurşun, çinko, gümüş, demir ve altın yatakları sebebiyle madencilik faaliyetleri bakımından bölgenin 5000 yıllık bir geçmişe sahip olduğu değerlendirilmektedir. Ordu ilinde en azından İlk Tunç Çağından beridir madeni buluntulara rastlanmaktadır. Bölgedeki Demir Çağı (MÖ. 1. binyıl) yerleşimlerinde yoğun maden cüruflarının varlığı, antik kaynakların Homeros’tan başlayarak bölgedeki madenlerden söz ediyor olması, MÖ. 6. Yüzyıldan itibaren antik kaynaklarda demirden ve Khalip’lerden söz edilmesi, Roma, Bizans ve Ortaçağdan günümüze kadar bölgede var olan madenler hakkında devamlı bilgiler bulunması, günümüzde de bu zengin madenlerin işlenmeye devam edilmesi Ordu çevresindeki güçlü madencilik faaliyetlerinin tarihsel kökenlerinin çok eskiye gitmesiyle bağlantılıdır. Ordu bölgesinde Kabadüz ilçesindeki Haramiköy ve Akgüney mahalleleri ile merkeze bağlı olan Gümüşköy çevresinde yapmış olduğumuz incelemelerde çok eskilere gitmesi muhtemel madencilik faaliyetlerine işaret eden ocak ve galeriler bulunmaktadır. Ocaklarda iptidai yöntemlerle madencilik yapıldığı ocakların durumundan anlaşılmaktadır. Yöre halkı da zaten madenci topluluklardan oluşmakta ve geçimlerini bu şekilde sağlamaktadırlar. Antik çağlarda bölgede yaşayan toplumların böyle sarp bir coğrafyaya yerleşmesi için madenlerin varlığı etkili olmuş olmalıdır. Ordu ilinin iç kısımlarındaki dağlık bölgelerde çıkarılan madenler Tokat ve Sivas bölgelerine gönderilmekte olduğu, Karadeniz sahillerine yakın olan madenlerin ise Kotyora (Ordu) üzerinden ihraç edilmiş olduğu ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ordu, Khalib, demir, Tibaren, bakır

Mining activities in the Ordu region in antiquity

Öz

The metal tools and slags found in the settlements in the interior of Ordu Province, especially around Mesudiye, indicate that the communities in the region have been engaged in mining since the 3rd millennium BC. Due to the copper, lead, zinc, silver, iron and gold deposits found in very large areas in the region, it is considered that the region has a history of 5000 years in terms of mining activities. Mineral finds have been found in Ordu province at least since the Early Bronze Age. The presence of dense mineral slags in the Iron Age (1st millennium BC) settlements in the region, the fact that ancient sources mention the mines in the region starting from Homer, the mention of iron and Khalips in ancient sources from the 6th century BC, the continuous information about the mines in the region from the Roman, Byzantine and Middle Ages to the present day, and the fact that these rich mines continue to be processed today are linked to the historical origins of the strong mining activities around Ordu. During the investigations we conducted in Haramiköy and Akgüney neighbourhoods of Kabadüz district and Gümüşköy in the centre of Ordu region, there are quarries and galleries indicating mining activities that probably date back to very old times. It is understood from the condition of the quarries that mining was carried out with primitive methods. The local people are already composed of mining communities and provide their livelihood in this way. The presence of mines must have been effective for the societies living in the region in ancient times to settle in such a mountainous geography. The minerals mined in the mountainous regions in the interior of Ordu province were sent to Tokat and Sivas regions, while the minerals close to the Black Sea coast were exported via Kotyora (Ordu).

Anahtar Kelimeler

Ordu, Khalib, Iron, Tibaren, copper, mining.

Kaynakça

• Aiskhylos. (1956). Prometheus Desmotes (Prometheus Bound). (H. W. Smyth, Ed.), London.
• Akçay, A., Şenyurt, S. Y., Kara, S., Yorulmaz, L., Zoroğlu, U., & Bulut, A. E. (2020). Ordu-Melet Irmağı havzası yüzey araştırması 2018 yılı çalışmaları. 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1, 171-192.
• Akçay, A., Şenyurt, S. Y., Kara, S., Aklan, İ., Cevher, M., Kıvrak, H. U. (2022). Ordu-Melet Irmağı havzası yüzey araştırması 2019-2020 yılı çalışmaları. 2019-2020 Yılı Yüzey Araştırmaları, 1, 179-192.
• Alp, S. (2000). Hitit Çağında Anadolu, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, Ankara. Ammianus Marcellinus. (1940). Rerum Gestarum Libri. (J. C. Rolfe, Ed.), London.
• Apollonius Rhodius. (1912). The Argonautica. Translated by (R.C. Seaton), Harvard University Press, Cambridge.
• Arslan, M. (2005). Arrıanus’un karadeniz seyahati (arrıanı perıplus pontı euxını). Odin yayıncılık, İstanbul.
• Arslan, M. (2007). Mıthradates VI Eupator, Roma’nın büyük düşmanı. Odin Yayıncılık, İstanbul.
• Aslaner, G., & Ottemann, J. (1972). Toktamış zinkenit damarları içinde bulunan nabit altın zuhuru. Bulletin of the Mineral Research and Exploration, 78(78) , 77- 80.
• Barjamovic, G. (2011). A historical geography of Anatolia in the Old Assyrian Colony Period. Museum Tusculanum Press, University of Copenhagen. Denmark.
• Bryer, A., & Winfield, D. (1985). The Byzantine monuments and topography of the Pontos. Dumbarton Oaks Studies XX, Washington.
• Coşkun, R. Z. F. (2021). Dünyada ve Türkiye’de Gümüş. MTA Genel Müdürlüğü, Fizibilite Etütleri Daire Başkanlığı, Ankara.
• Çakır, E. Ü., & Gökce, A. (2018). Sulfur and lead ısotopic compositions of the Akgüney (Ordu) cu-pb-zn deposit in the Black Sea Region, Turkey. Yerbilimleri, 39(2), 131- 140.
• Çınaroğlu, A. (2018). Alaca Höyük Erken Tunç Çağı krali mezarları ve ikiz idoller. Arkhaia Anatolika, 1, 1- 14. https://doi.org/10.32949/arkhaia.2018.0
• De Jesus, P., & Dardeniz, G. (2015). Antik madencilik hakkında arkeolojik ve jeolojik görüşler. MTA Dergisi, 151, 235- 250. https://doi.org/10.19076/mta.93085
• Demir, Y. (2010). Kabadüz (Ordu, kd-Türkiye) yöresi pb-zn-cu cevherlerinin jeolojik, mineralojik, jeokimyasal ve kökensel incelenmesi. [Yayınlanmamış doktora tezi]. Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Demir, Y., Uysal, İ., Sadiklar, M. B., Ceriani, A., Hanilçi, N., & Müller, D. (2015). Mineralogy, mineral chemistry, fluid inclusion, and stable isotope investigations of the Kabadüz ore veins, Ordu, NE-Turkey. Ore Geology Reviews, 66, 82- 98. https://doi.org/10.1016/j.oregeorev.2014.10.023
• Doka (2013). https://www.doka.org.tr/bolgemiz_Ordu-TR.html
• Ekinci, İ. (2013). Milas (Mesudiye) bakır madeni (1750-1816). Turkish Studies, 8(5), 243- 259. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4852
• Erol, A. F., & Yıldırım, E. (2018). Ordu/Fatsa Cıngırt kayası bronz buluntuları. Olba, XXVI, 97- 134.
• Fidan, E. (2016). Tarih öncesi dönemlerde Anadolu’da kullanılmış olan maden yatakları. MT Bilimsel Yer Altı Kaynakları Dergisi, 5(9), 49- 59.
• Giles, D. L., & Kuijpers, E. P. (1974). Stratiform copper deposit, northern Anatolia, Turkey: Evidence for Early Bronze I (2800 B.C.) mining activity. Science, New Series, Vol. 186, 823- 825.
• G. Plinius Secundus. (1855). Naturalis Historiae. translated: J. Bostock & H. T. Riley, London. Hamilton, W. J. (1842). Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia. London.
• Herodotos. (1973). Herodot tarihi. (çev. Müntekim Ökmen-Azra Erhat), Remzi kitabevi, İstanbul.
• Kaptan, E. (1980). Türkiye madencilik tarihine ait Tokat bölgesini kapsayan yeni buluntular. MTA Dergisi, 93-94, 150- 164.
• Kaptan, E. (1990). Türkiye madencilik tarihine ait buluntular. MTA Dergisi, 111, 175- 186.
• Karaduman, A. (2015). Buluntular ışığında Melet Havzası’nın (Ordu-Mesudiye) tarihi ve arkeolojik değerleri. Aryan Basım Tanıtım, İstanbul.
• Kartalkanat, A. (2007). Anadolu’da madenciliğin tarihçesi ile ilgili yeni bir yaş bulgusu; 2500 yıllık cevher teknesi. MTA Dergisi, 134, 35- 39.
• Ksenophon. (1974). Anabasis, Onbinlerin Dönüşü. (çev. Tanju Gökçöl), Hürriyet yayınları, İstanbul.
• Koçak, Ö., Baytak, İ., & Esen, Ö. (2021). Büyük Menderes nehri havzasının doğusunda MÖ II. bin yıla ait hilal biçimli tezgah ağırlıkları (Bir Grup Piramidal Ağırlıkla Beraber), Belleten, 85(304), 713-780.
• Korfmann, M. (1997). Troia-Ausgrabungen 1996, Studia Troica, 7, 1- 72.
• Koşay, H. Z. (1937). The results of the excavations made on behalf of the Turkish Historical Society at Alaca Höyük in the summer of 1936. Belleten, 1(2), 534- 542.
• Magie, D. (1950). Roman rule in Asia Minor I-II. Princeton University Press.
• MTA, (2010). Ordu ili maden ve enerji kaynakları raporu, Ankara. https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi merkezi/maden_potansiyel_2010/Ordu_Madenler.pdf
• Ordu Ticaret Borsası, (2020). https://www.ordutb.org.tr/wp-content/uploads/2020/10/Ordu-Iline-Genel-Bir-Bakis.pdf
• Oy, H. (2017). West Anatolian mining in Early Bronze Age (3000-2000 BC). Journal of Ancient History and Archaeology, 4(1), 12- 24. https://doi.org/10.14795/J.V4I2.219
• Oy, H. (2021). Eskiçağ’da Ordu ve yöresi. S. Gülten, T. Özcan & K. Yavuz (Ed.), Tarihi ve kültürel boyutlarıyla Ordu I, (1- 28). Fenomen Yayınları.
• Özsait, M. (1992). 1990 yılında Ordu-Mesudiye çevresinde yapılan yüzey araştırmaları. Araştırma Sonuçları Toplantısı, IX, 357- 376.
• Przeworski, S. (1935). Der grottenfund von Ordu. Ein beitrag zu den kleinasiatisch-kaukasischen beziehungen am ende des II. Jht. v. Chr. (mit 6 tafeln). Archiv Orientalni, VII(3), 396- 408.
• Saraç, S., & Van, A. (2005). Çambaşı (Ordu) ve Dereli (Giresun) yörelerindeki skarn yataklarının karşılaştırmalı kimyasal ve mineralojik özellikleri: Doğu Pontid kuzey zonu (KD Türkiye). Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 29(2), 27- 44.
• Sazcı, G., & Treister, M. (2006). Troias gold-die schatze des dritten jahrtausends vor christus, manfred o. korfmann (hrsg.). Troia archaologie eines siedlungshügels und seiner landschaft, 209- 218. Philipp von Zabern, Mainz am Rhein.
• Savaş, S. Ö. (2006). Çivi yazılı belgeler ışığında Anadolu’da (İÖ 2. Bin Yılında) madencilik ve maden kullanımı, TTK yayınları, Ankara.
• Saylan, K. (2009). Ordu ve Giresun yöresinde madenler ve maden işletmeciliği (1860–1914). Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 25, 167- 182.
• Strabon. (2000). Geograghika. Antik Anadolu Coğrafyası, Kitap: XII, XIII, XIV. (çev. Adnan Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Şenol, C. (2022). Melet Çayı Havzası’nda arazi kullanımı ve mekânsal değişim, Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım, Çanakkale.
• Şenyurt, S. Y., & Zoroğlu, U. (2018). Kurul kalesi Hellenistik dönem metal silahları üzerine bir ön değerlendirme. Cedrus, VI, 181- 196.
• Şenyurt, S. Y., & Akçay, A. (2021). Kurul kalesi kazılarının Anadolu ve Karadeniz arkeolojisine katkıları. S. Gülten, T. Özcan & K. Yavuz (Ed.), Tarihi ve kültürel boyutlarıyla Ordu I, (47- 72). Fenomen Yayınları.
• Şenyurt, S. Y., Zoroğlu, U., & Akçay, A. (2023). Mithradates-Roma savaşları ve Kurul Kalesi’nden Roma silahları. Höyük, 12, 79- 113.
• Texier, C. (2002). Küçük Asya, coğrafyası, tarihi ve arkeolojisi, çev. Ali Suat, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara.
• Treister, M. (1996). The Trojan treasures: Description, chronology, historical context, Tolstikov, V., & Treister, M. (ed.), The Gold of Troy, New York, 197- 234.
• Tüysüz, N. (1992). Ordu-Ünye-Fatsa-Aybastı yöresindeki altın aramalarına çok değişkenli istatistik yöntemlerinin uygulanması ve jeokimyasal yorumu. Türkiye Jeoloji Bülteni, 35, 141- 146.
• Ünal, E., & Gökçe, A. (2007). Akgüney (Kabadüz-Ordu) bakır, kurşun, çinko yatağının jeolojisi ve sıvı kapanım özellikleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 50(3), 158- 175.
• Ünal, E., Gökce, A., & Harris, C. (2009). Microthermometric and O- and H-isotope characteristics of the mineralizing fluid in the Akguney copper-lead-zinc deposit, NE Turkey. International Geology Review, 51(5), 375- 387. https://doi.org/10.1080/00206810802674287
• Yalçın, Ü. (2004). Iron technology in antiquity. Anatolia Cradle of Castings, 220- 224. Döktaş Yayınları, İstanbul.
• Yalçın, Ü. (2016). Anadolu madencilik tarihine toplu bir bakış. MT Bilimsel Yer Altı Kaynakları Dergisi, 5(9), 3- 13.
• Yalçın, Ü., & İpek, Ö. (2012). Anadolu’nun ilk madencileri. Derekutuğun tarih öncesi maden işletmeleri. Aktüel Arkeoloji, 26, 46- 48.
• Yalçın, Ü., Yalçın, G., Ekmen, H., & İpek, Ö. (2018). Derekutuğun eski maden işletmeleri ve madenci yerleşmesi 2016 çalışmaları. 39. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3, 573- 596.