The Reflexivity in Turkish Verbs and An Evaluation of Reflexive Voice

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 3, 878 - 901, 28.11.2025

Özlem Erdoğan

Öz

When the examples given for the reflexive voice in Turkish grammars are examined, verbs of different qualities and sentences in which these verbs are predicates are seen under the same heading. This situation seems to be related to the fact that reflexivity is generally defined according to a semantic criterion such as “the return of the effect of the verb to the subject”. This meaning is among the basic conditions for reflexivity, but it is not sufficient on its own to define this verb voice. In addition, the effect of the voice on the sentence system should also be examined. In this study, the matter has been approached from this perspective and the following question has been asked: How does reflexivity affect the elemental valences in a sentence? In this direction, it has been put forward that reflexivity is a verb voice in which the subject also expresses an object and/or complement. Accordingly, the sample types encountered were evaluated by grouping them as reflexive and non-reflexive.

Anahtar Kelimeler

Turkish language , verbs , voice category , reflexive voice

Türkçe Fiillerde Dönüşlülük ve Dönüşlü Çatı Örnekleri Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Türkçe gramerlerde dönüşlü çatı için verilen örnekler incelendiğinde aynı başlık altında birbirinden farklı nitelikte fiiller ve bu fiillerin yüklem olduğu cümleler dikkat çekmektedir. Bu durum, dönüşlülüğün genellikle “fiilin etkisinin özneye dönmesi” şeklindeki bir anlam ilgisi üzerinden tanımlanmasıyla ilgili görünmektedir. Bu anlam, dönüşlülükte aranması gereken temel koşullar arasında olmakla birlikte, bu çatıyı tanımlamakta tek başına yeterli değildir. Bunun yanında, çatının cümle dizgesi üzerindeki etkisinin de incelenmesi gerekir. Bu çalışmada, konuya böyle bir açıdan yaklaşılarak “Dönüşlülük, cümledeki öge istem ve görünümlerini nasıl etkilemektedir?” sorusu sorulmuştur. Bu doğrultuda, dönüşlülüğün “fiilin nesne ve/veya tümleç isteminin özneye aktarılmasıyla ortaya çıktığı” tezi ortaya konmuş ve buna göre, kaynaklarda öne çıkan örnek tipleri, dönüşlü olanlar, dönüşlü çatıdan ayırt edilmesi gerekenler ve kısmen dönüşlü olabilenler şeklinde gruplandırılarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili , fiiller , çatı kategorisi , dönüşlü çatı

Etik Beyan

Bu çalışmada etik kurul izin belgesi gerekmemektedir.

Destekleyen Kurum

Araştırmada herhangi bir kurumdan destek alınmamıştır.

Kaynakça

• Adalı, O. (2004). Türkiye Türkçesinde biçimbirimler.İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Aksan, D. (1995). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• Aksan, Y. (2003). Kılınış ulamına yaklaşımlar ve Türkçede kılınış. A. Kıran, E. Korkut, S. Ağıldere (Ed.), Günümüz Dilbilim Çalışmaları içinde (s. 68-81). İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Arslan, A. (2022). Türkiye Türkçesinde dönüşlü çatının oluşum yöntemleri. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 8(17), 226-240.
• Atabay, N., Özel, S. ve Kutluk, İ. (2003). Sözcük türleri. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Bacanlı, E. (2014). Kılınış kategorisi ve Altaycada kılınış belirleyicisi olarak art fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
• Balyemez, S. (2018). Dil bilgisi üzerine açıklamalar. Ankara: Pegem Akademi.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Bilgegil, K. (1984). Türkçe dilbilgisi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Bilgin, M. (2006). Anlamdan anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Boz, E. (2012). Türkiye Türkçesi biçimsel ve anlamsal işlevli biçimbilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2021). Dilbilgisel ulamların biçimsözdizimsel işaretleyicileri: çatı ulamı örneği. E. Boz, F. Karademir (Ed.), Prof. Dr. Saadettin Özçelik Armağanı içinde (s. 95-101). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Bozkurt, F. (2010). Türkçenin abc’si. İstanbul: Say Yayınları.
• Delice, H. İ. (2008). Sözcük türleri. Sivas: Asitan Yayıncılık.
• Delice, H. İ. (2021a). Türkiye Türkçesinde görüngü fiilleri ve görüngü ekleri. E. Boz, F. Karademir (Ed.), Prof. Dr. Saadettin Özçelik Armağanı içinde (s.170-194). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Delice, H. İ. (2021b). Türkiye Türkçesinde taban ve ek ilişkisi. Hamza Zülfikar Armağanı içinde (s. 203-216). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Delice, H. İ. (2024a). Türkçede etken çatı. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 8(1), 1-8. https://doi.org/10.30563/turklad.1482363
• Delice, H. İ. (2024b). Türkçede geçişsiz çatı. A. Akar, O. Balci ve A. T. Doğan (Ed.), Doğu Türkçesinden Batı Türkçesine Bir Ömür: Prof. Dr. Bilal Yücel Armağanı içinde (s.129-136). Çanakkale: Paradigma.
• Demir, N. ve Yılmaz, E. (2003). Türk dili el kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Demir, T. (2006). Türkçenin dilbilgisi. Ankara: Kurmay Yayınları.
• Demircan, Ö. (2003). Türk dilinde çatı. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Dilaçar, A. (1974). Türk fiilinde “kılınış”la “görünüş” ve dilbilgisi kitaplarımız. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 21- 22(1973-1974), 159-171.
• Ediskun, H. (1985). Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi Türkçenin bugünkü ve geçmişteki gelişmeleri üzerine gramer denemesi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ergin, M. (1962). Türk dil bilgisi. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Gencan, T. N. (1966). Dilbilgisi. İstanbul: Ahmet Sait Basımevi.
• Göksel, A. ve Kerslake, C. (2005). Turkish: a comprehensive grammar. London, New York: Routledge.
• Grunina, E. A. (1997). Fiil çatısı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 45(1997), 195-213.
• Gülsevin, G. (2011). Çatı ekleri üzerinde kullanılabilen ekler. Türk Gramerinin Sorunları içinde (s. 315-335). Ankara: TDK Yayınları.
• Hirik, E. (2016). -(X)k ekinin kılınış, kiplik ve çatı kategorisindeki işlevleri. Türkbilig, 32(97-114), 97-114.
• Hirik, S. (2021). Türkçede çatı kavramı ve çatı değiştirimi. K. Azılı, İ. Kekevi ve H. Gökçe (Ed.), Oğuz Bitig Modern ve Tarihsel Oğuzca Üzerine Araştırmalar içinde (s. 260-283). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, S. (2013). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Johanson, L. (2016). Türkçede görünüş. (N. Demir, Çev.). Ankara: Grafiker Yayınları. (Orijinal eserin basım tarihi, 1971)
• Karaca, H. (2013). Türkiye Türkçesinde eklerin işlevleri [Yayımlanmamış doktara tezi]. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi.
• Karadoğan, A. (2009). Türkiye Türkçesinde kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kornfilt, J. (1997). Turkish. London, New York: Routledge.
• Kornfilt, J. (2001). Local and long-distance reflexives in Turkish. P. Cole, G. Hermon ve C.T. J. Huang (Ed.), Syntax and Semantics Long-distance reflexives içinde (s. 197–226), Brill.
• Koşaner, Ö. (2005). Türkçede dönüşlü yapıların biçim-sözdizimsel özellikleri [Yayımlanmamış yüksek lisan tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Sev, İ. G. (2009). Çıkma durumu eki pekiştirme eki olabilir mi?. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 57(2), 85-92.
• TDK (2023). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Topaloğlu, A. ve Gürlek, M. (2016). Türkçede fiiller ve çatılar. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Uğurlu, M. (2003). Türkiye Türkçesinde “bakış” (“aspektotempora”). Türkbilig 4(5), 124-133.
• Üstünova, K. (2012). Geçişlilik-geçişsizlik nitelikleri değişken olabilir mi?. Turkish Studies, 7(2),7-14. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3111
• Üstünova, K. (2016). Biçimleri aynı işlevleri ve kategorileri farklı eklere yönelik bir inceleme. Turkish Studies, (11)10, 681-692. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9584
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual. Vural, H. ve Böler, T. (2011). Ses ve şekil bilgisi.Ankara: Kesit Yayınları.
• Yılmaz, E. (2001). Türkiye Türkçesinde ikili çatı sorunu ve bunun öğretimi ile ilgili meseleler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 49(2001), 250-289.
• Yücel, B. (2011). Türkiye Türkçesinde fiil çatıları. Türk Gramerinin Sorunları içinde (s. 268-314). Ankara: TDK Yayınları.
• Zülfikar, H. (1980). Yabancılar için Türkçe dilbilgisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.