GÖK TANRI İNANCI VE ŞAMANİZMDE KULLANILAN KARTAL FİGÜRÜNÜN KİMLİĞİ ÜZERİNE BAZI DÜŞÜNCELER

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 99 - 113, 30.12.2021

Sait Şahin

Öz

İnsanlığın var oluşuyla yaşanılan olayları anlama-anlatma, kayıt altına alma çabaları yazı dilinden önce şekil ve figürler çizerek aktarımı sağlamıştı. İnsanlar bu şekil ve figürleri etraflarında bulunan hayvan figürlerinden ve bizlerin hayal edemeyeceği mitoloji figürlerinden yola çıkarak tarih sürecinde sık kullanılmıştır. Gök Tanrı ve Şamanizm inançlarının önemli figürlerinden olan kuş figürleri, Türk mitolojisinde ve sanat kültüründe önemli yer edinmiştir. Bu kuşlar içinde kartal, Altay-Türk destanı, Maaday-Kara destanı ve Manas destanı gibi birçok destanda türeme mitolojisiyle bağlaştırılmıştır. Kadim Türk milletinin eşsiz tarihi ve mitolojisi oldukça eskiye dayanmakla birlikte zengin bir içeriğe sahiptir. Kartal, Türk milletlerini ve Türk mitolojisini derinden etkileyerek birçok destanda Türklerin var oluş, dünyaya geliş mitolojilerinde yer edinmiştir. Bu makalenin amacı ve önemi, kartal figürünün incelenmesi sonucunda Türk mitolojisinde ve Türk inançlarından Gök Tanrı ve Şamanizm inançlarındaki yeri ve önemi araştırılacaktır. Kartal figürünün ne anlama geldiği, kullanım amacı, neyi temsil ettiği gibi konular aydınlatılmaya çalışılacaktır. Araştırmada Çince-Türkçe kaynaklardan faydalanılarak nitel veri toplama yöntemiyle tarihsel yöntem beraber kullanılmış ve bu yöntemlerden elde edilen veriler tartışmaya açılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Mitolojisi, Kartal Figürü, Gök Tanrı İnancı, Şamanizm

Teşekkür

Makelemin begenilmesi ve yayınlamanması dileğiyle teşekkürler.

SOME THOUGHTS ON THE IDENTITY OF THE EAGLE FIGURE USED IN THE TENGRI BELIEF AND SHAMANISM

Öz

By the existence of humanity, efforts to record and understanding-telling the experienced events have been started to transfer by drawing shapes before written language. People used these figures and shapes in the process of history based on the animal figures around them and the mythological figures that we could not imagine. Bird figures, one of the important figures of Tengri and Shamanism beliefs, have gained an important place in Turkish mythology and art culture. Among these birds, Eagle has been associated with the mythology of derivation in many epics such as the Altai-Turkish epic, the Maaday-Kara epic and the Manas epic. The unique history and mythology of the ancient Turkish nation have dated back to old times and also have a rich content. Eagle has been the subject of the mythologies of the existence and birth of Turks in many epics by deeply affecting Turkish nations and Turkish mythology. The aim and importance of this article, in the result of the examination of the eagle figure the place and importance of its in the belief of the Tengri and Shamanism, which has taken place in Turkish beliefs and mythology will be investigated. Issues such as what the eagle figure means, its intended use and what it represents will be tried to be enlightened. In the research, using Chinese-Turkish sources, qualitative data collection method and historical method were used together, and the data obtained from these methods were opened to discussion.

Anahtar Kelimeler

Turkish Mythology, the Eagle Figure, Tengri Belief, Shamanism

Kaynakça

• Ablimit Ö. B. (2008). Uygurların İptidai Düşünceleri ve Felsefe Notları. Pekin: Milletler Yayınları.
• Alsan, Ş. (2005). “Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri”. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Armutak, A. (2004). “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi II. Sürüngenler Balıklar, Kanatlılar ve Mitolojik Hayvanlar”. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, Sayı 30 (2), 6-7.
• Aydemir, A. (2020). “Kül Tigin Yazıtının Güneydoğu Yüzünde Geçen Tuygun Sözcüğü Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Bahar, Sayı (49), 56.
• Bang, W. ve G.R. Rahmeti. (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Semineri Neşriyatı.
• Bastem, N. (2019). “Türeyiş Destanıyla İlgili Tüm Rivayetlerin Karşılaştırılması ve Kültürel Kodlar Üzerine Bir İnceleme”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, TAED – Eylül, Sayı (66), 230-231.
• Batuk, C. (2009). “Mit, Tarih ve Gerçeklik Sorunu Üzerine Notlar”. İnanç, kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt 6 sayı(1), 28.
• Bayat, F. (2010). Mitolojiye Giriş. İstanbul: Ötüken yayınları.
• Çatalbaş, R. (2011). “Türklerde Hayvan Sembolizmi ve Din İlişkisi”. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi. Cilt 3, Sayı (12), 49.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: KabalcıYayınları.
• Ercilasun, B. (2013). Prof.Dr. Tuğba Ocak’a Armağan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Erçel, G. (1997). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Kafekültür Yayıncılık.
• Ergin, M. (2016). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Gökalp Z. (1976). Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı. Güneş Matbaacılık T.A.Ş.
• Gömeç, S. (1998). “Şamanizm ve Eski Türk Dini”. Paü. Eğitim Fak. Dergisi, Sayı (4), 46.
• Gümüş, İ. (2009). Mitoloji Araştırmaları, İstanbul: Hiperlink eğit. İlet. Yay. San. tic.ve Ltd. Şti.
• Gürsoy, M. (2012). “Doğu Kazakistan Tarbagatay Yamacındaki Şilikti Baygetöbe Kurbanı”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı 1 (3), 50.
• He, Xing Liang. (2006). Çinli Azınlıkların Totem İbadeti. Pekin: CITIC Press Group.
• İnayet, A. (2006). “Kaşgarlı Mahmut Hakkında Oluşan Efsaneler Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. Cilt: VI, Sayı (2), 250-251.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
• Kalafat, Y. (2004). “Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm-Şamanizm”. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Kim, Hyo-Joung. (2004). “Baraba Türklerinin Jestey Möngkö Masalındaki Mitolojik Motifler Üzerine”, Bilig dergisi, Kış, sayı (28), 46.
• Kitapçı, Z. (1983). Türk Dünyası araştırmaları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Kumru, C. (2017). “Eski Türk Kültüründe Kartal Simgesi, Uluslararası Türklerin Dünyası”. Antalya: Sosyal Bilimler Sempozyumu, Türk Dünya Enstitüsü.
• Kurtoğlu F. (1992). Türk Bayrağı ve Ay Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Nar, M. Ş. (2014). “Günümüz Toplumda Mitler: Anadolu Halk Efsaneleri Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Folklor Edebiyat Dergisi, Cilt 20, (79), 56.
• Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi I-II Cilt. Ankara: Türk Tarik Kurumu Yayınevi.
• Ögel, B. (1984). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarih, İkinci baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, B. (1972). Türklerde Kartal ve Kartal Arması. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ögel, B. (1947). Erzurum Anıt¬larında Eski Altay-Türk Sanatının İzle¬ri. Erzurum: Halkevi Yay.
• Öger, A. ve Gönel T. (2011). Uygur Türkleri Arasında Şamanizm ve Tedavi Yöntemleri, Turkish Studies - International Periodical for the Languages. Literature and History of Turkish or Turkic Fall, Volume 6 (4), 233-234.
• Özkartal, M. (2012). “Türk Destanlarında Hayvan Sembolizmine Genel Bir Bakış (Dede Korkut Kitabından Örnekler)”. Millî Folklor, 24, Sayı 94, 62-63.
• Sağ M. ve Büyüktunca M. Ç. (2019). “Şamanların Göğe Yükseliş Ritlerinin Ağaç Simgesi Bağlamında İncelenmesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:43, Bahar. (228).
• Sarı, E. (2017A). Efsane-Mitoloji: Mitoloji Hikâyeleri Bir Şahsın Değil, Bütün Toplumun Eseridir, Antalya: NoktaE-Book International Publishing.
• Sarı, İ. (2017B). Şaman Türkleri: Şamanlık Bilgisi Öğrenmekle Elde Edilemez, Şaman Olmak İçin Belli Başlı Bir Şamanın Neslinden Olmak Gerekir, İstanbul: Nokta E-kitap Yayanları.
• Sever, M. (1999). “Türk Mitolojisinde Kuşlar”, Milli Folklor, Yıl 11. Sayı 43, 85.
• Si, ma Qian. (1975). Hunların Biyografisi Tarihi kayıtlar, Pekin: Zhonghua Yayınevi.
• Sui Kitabı (1973). 隋书》,中华书局标点本, 北京。Pekin: Zhonghua Yayınevi.
• Şahin, S. (2020). “Türk Tarihi Açısından Altay-Tanrı Dağlarında Yer Alan Balbal-Mezar Anıtların Önemi ve Özelliklerinin Araştırılması”, Journal of Universal History Studies, 3/2, Aralık, 275-292.
• Togan, Z. V. (2002). “Bozkurt Efsanesi”, Türkler Ansiklopedisi Cilt III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tong Dian (1988). 《通典》, 中华书局, 北京。Pekin: Zhonghua Yayınevi.
• Yolcu, M. A. (2004). Babasız Gebelik Mitleri Bağlamında Türk Mitolojisinde Gök-Yer Dikomisi, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 7/1, 86.
• Zan, Tao (2017). “Spiritual Connection Between China and Turkey: History and Imagination”, New Silk Road Academic Journal, Issue 1 no 1, 52-53.
• Zhou Kitabı (1974). 《周书》, 中华书局标点本, 北京。Pekin: Zhonghua Yayınevi.