ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ ESERLERİNDEN ÇENGNÂME’NİN YENİ BİR NÜSHASI VE NÜSHA FARKLARI

Yıl 2019, Sayı: 1, 48 - 107, 17.01.2019

Talha Dilben

Öz

Oğuz Türkçesine dayalı olarak
gelişen ve Anadolu’da merkezi otoritenin sarsılmaya başladığı XIII. yüzyılda
yazı dili olan Eski Anadolu Türkçesi, Selçuklu Devleti'nin yıkılmasının
ardından Beylikler döneminde ve Osmanlı Devleti'nin bir döneminde belirgin
özellikleriyle gelişimini sürdürmüş, XV. yüzyılın ardından çeşitli
değişikliklerle yerini Osmanlı Türkçesine bırakmaya başlamıştır. Gelişimini
birçok müellifin yazdığı eserlerden takip edebildiğimiz Eski Anadolu
Türkçesinin eserlerini veren önemli müelliflerden biri de XIV. yüzyılın ikinci
yarısı ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı tahmin edilen, Germiyanlı olduğu
düşünülen Ahmed-i Dâî’dir. Çok sayıda eser yazmış olan müellifin, en meşhur ve
kaynaklarda adı ilk sırada yer alan eseri Çengnâme adlı mesnevisidir. Kimi
kaynaklarda hakkında yanlış bilgi verilen, başka eser veya eserlerle
karıştırılan Çengnâme üzerine yapılan kapsamlı çalışmalar, eserin gerçek
değerini göstermiştir.

Çengnâme’nin, İsmail Hikmet
ERTAYLAN ve Vasfi Mahir KOCATÜRK’ün adlarıyla da anılan, günümüze kadar
ulaşabilmiş iki nüshası olduğu biliniyordu. Ancak kütüphaneler dışında, eksik de
olsa, Çengnâme’nin yeni bir yazma nüshası daha tespit edilip şahsi kitaplığımıza
eklenmiştir. Çalışmamızda, dil ve imla özelliklerinin ardından, yeni nüshanın
metni Gönül ALPAY TEKİN’in çalışmasında verilen metinle karşılaştırılarak nüsha
farkları dipnotlar ile gösterilmiş, nüshanın örnek pozları sunulmuştur. Ayrıca
yeni bulunan nüshanın tarih tahmini yapılırken yalnızca dil ve imla
özelliklerine değinilmemiş, nüshadaki filigrandan da faydalanılmıştır.
Nüshadaki filigrana daha önceki bir çalışmada 1517 yılına ait bir belgede de
rastlanıldığı görülmüş ve böylece nüshanın tarih tahmini temellendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Oğuz Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi, Ahmed-i Dâî, Çengnâme, Mesnevi, El Yazması, Nüsha, Filigran

Kaynakça

• Ahmed-i Dâî yz., Çengnâme, Talha Dilben Ktp.
• AKAR, Ali (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ALPAY, Gönül (1972). "Çengnâme’de Musikî Terimleri (Perde, Nağme, Makam, Seyir, Şube, Terkip, Âvâz)", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi, Cilt: X, s.s. 83-132.
• ALPAY, Gönül (1973). Aḥmed-i Dâʿî And His Çengnāme, (Edited by Şinasi Tekin), Harvard University Printing Office.
• ALPAY TEKİN, Gönül (1992). Çengāme Ahmed-i Dāʿī, Harvard University.
• ATEŞ, Ahmed (1948). "Burdur-Antalya ve Havalisi Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe, Arapça Ve Farsça Bazı Mühim Eserler", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 3-4, s.s. 171-192.
• AYDIN, Cengiz; Gülseren Aydın (1992). "Batlamyus", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 5, s.s. 196-199.
• BRIQUET, Charles - Moïse (1907). Les Filigranes: Dictionaire Historique des Marques de Papier des leur Apparition vers 1282 Jusqu’en 1600 Tome Premiere A-Ch. Geneve: W. Küdnig und Fils.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil (2018). Türk Mesnevî Edebiyatı Sultan İkinci Murad Devri, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ÇETİN, Abdülbaki (2004). "Ahmed-i Dâî'ye Atfedilen Yüz Hadis Tercümesi Üzerine", İlmi Araştırmalar, Sayı: 18, s.s. 25-30.
• ÇETİN, Abdülbaki (2006). "Ahmed-i Dâî’nin Farsça Öğretmek Amacıyla Yazdığı Bir Eser: Müfredât", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 20, s.s. 113-128.
• ÇETİN, Abdülbaki (2007), "Ebu’l-Leys Semerkandî Tefsirinin Türkçe Tercümesi Üzerine", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 22, s.s. 53-101.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2012), Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 29.b., Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2014). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, 14.b., Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERSOY, Osman (1963). "Bursa’da Kağıt Fabrikası Meselesi (XV.-XVI. Yüzyıl)", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi Cilt: 22, Sayı: 1-2, s.s. 101-115.
• ERTAYLAN, İsmail Hikmet (1952). Ahmed-i Dâʿî Hayatı ve Eserleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• GACEK, Adam (2017). Arapça Elyazmaları İçin Rehber, Çev.: Ali Benli, M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları.
• GÜLDAŞ, Ayhan (1993). "Çeng", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 8, s.s. 268-269.
• KARASOY, Yakup (2013). Sirâcü’l Kulûb, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları; 1054.
• KOCATÜRK, Vasfi Mahir (2018). Büyük Türk Edebiyatı Tarihi: Başlangıçtan Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi, (Ed. Ömür Ceylan), 5.b., İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• KOLERKILIÇ, Ekrem (1958). Osmanlı İmparatorluğunda Para, Ankara: Doğuş Ltd. Şirketi Matbaası.
• KORTANTAMER, Tunca (1977). "Ahmed-i Dâî ile İlgili Yeni Bilgiler", Türkoloji Dergisi, C: VII, s.s. 103-138.
• KÖKSAL, Mehmet Fatih; Mücahit Kaçar, Mevlüt İlhan (2018). Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, İstanbul: Kesit Yayınları.
• KUT, Günay (1989). "Ahmed-i Dâî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 2, s.s. 56-58.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. (1995). "Elkāb", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C: 11, s.s. 51-54.
• ÖLÇER, Cüneyt (1968). Yıldırım Bayezıd’ın Oğullarına Ait Akçe ve Mangırlar, İstanbul: Yenilik Basımevi.
• SAHİLLİOĞLU, Halil (1989). "Akçe", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 2, s.s. 224-227.
• SARAÇ, Elif (2012). "Kâğıdın Gizli Kimliği: Filigran", Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, Cilt: 1 Sayı: 1, s.s. 323-330.
• SERTKAYA, Osman Fikri (1989). "Ahmed Fakih", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 2, s.s. 65-67.
• ŞAHİN, Hatice (2015). Eski Anadolu Türkçesi, 4.b., Ankara: Akçağ Yayınları.
• TEL, Hatice (1997). Çengname (transkripsiyonlu metin ve tahlil), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa. TİMURTAŞ, Faruk Kadri (2012). Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul: Kapı Yayınları.
• TOLASA, Harun (1982). "15. yy. Türk Edebiyatı Anadolu Sahası Mesnevileri", Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1, s.s. 1-14.
• TÜRK, Vahit; Şaban DOĞAN; Yasin ŞERİFOĞLU (2012). Eski Anadolu Türkçesi Dersleri, 2.b., İstanbul: Kesit Yayınları.
• ÜNVER, A. Süheyl (1962). "XV.nci Yüzyılda Türkiye’de Kullanılan Kağıtlar ve Su Damgaları", Belleten, Cilt: XXVI, Sayı: 104, s.s. 739-762.
• ÜNVER, İsmail (1986). "Mesnevi", Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II: Divan Şiiri, Cilt: LII Sayı: 415-416-417, s.s. 430-563.
• Wasserzeichenkartei Piccard, <https://www.piccard-online.de>, (ET: 25.10.2018).