OGHUZ ELEMENTS IN KHWAREZM TURKISH FORTUNE-TELLING BOOK

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 30, 28.09.2020

Samet Onur

Öz

In this article, Oghuz elements in a fortune-telling book written in Khwarezm Turkish in the 14th century, which is being prepared for publication by us, is examinated. When determining the Oghuz elements in the text, we first considered the Oghuz dialectic features mentioned in DīwÀn LughÀt al-Turk. In addition, we used the criteria in the studies in which Gürer Gülsevin and Zeynep Korkmaz examined the Oghuz elements in non-Oghuz dialects. While examining the vocabulary, we determined the words seen in Western Turkish, which are not in Eastern Turkish. In the vocabulary of the text, we detected a large number of words that are reported to belong to the Oghuz dialect in DīwÀn LughÀt al-Turk. It was determined that the compound verb yas bol- was seen only in DīwÀn LughÀt al-Turk and Khwarezm Turkish Fortune-Telling Book. In addition, we found that some loanwords, which are only seen in the Oghuz dialect, are included in the text. As a result of our work, we have seen that this text is one of the Khwarezm Turkish texts where the Oghuz elements are most frequently seen.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkish, Oghuz Turkish, Fortune-Telling Book, Dīwan Lughat al-Turk, Vocabulary

HAREZM TÜRKÇESİ FAL KİTABI’NDA OĞUZCA UNSURLAR

Öz

Bu makalede 14. yüzyılda yazılan ve tarafımızca yayıma hazırlanmakta olan Harezm Türkçesi Fal Kitabı’ndaki Oğuzca unsurlar incelenmiştir. Metindeki Oğuzca unsurlar belirlenirken öncellikle Divânu Lügâti’t-Türk’te Oğuzca kaydı düşülen sözcüklerden ve gramer özelliklerinden faydalanılmıştır. Buna ek olarak Gürer Gülsevin ve Zeynep Korkmaz’ın Oğuzca olmayan tarihî Türk lehçelerindeki Oğuz unsurlarını inceledikleri çalışmalarında kullandıkları kriterlerden de yararlanılmıştır. Metnin söz varlığı içerisindeki Oğuzca unsurlar tespit edilirken yine daha önce yapılan çalışmalardan ve Divânu Lügâti’t-Türk’ten faydalanılmış, sözcüklerin tarihî ve modern Türk lehçelerindeki kullanımları da göz önüne alınmıştır. Metnin söz varlığında, Divânu Lügâti’t-Türk’te Oğuzca olduğu belirtilen çok sayıda sözcük tespit edilmiştir. Bunların arasından yas bol- birleşik fiilinin yalnızca Divânu Lügâti’t-Türk’te ve Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nda görüldüğü belirlenmiştir. Bazı sözcüklerin de belirli anlamlarıyla sadece Oğuzcada kullanıldıkları görülmüştür. Metinde yer alan bazı alıntı sözcüklerin Doğu Türkçesinde hiç görülmedikleri, sadece Batı Türkçesinde kullanıldıkları tespit edilmiştir. Çalışmanın neticesinde Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nın Oğuz unsurlarının en sık görüldüğü Harezm Türkçesi metinlerinden biri olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Oğuz Türkçesi, Fal Kitabı, Divânu Lügâti’t-Türk, Söz Varlığı

Kaynakça

• ALIŞIK, Cevdet Eralp (2003). “Hülagu Han”, Türk Yolu Dergisi, 7, s.s. 32-38.
• ATA, Aysu (2002). Harezm-Altınordu Türkçesi, TDAD: 36, İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• BAHADIR, Şaziye Dinçer (2016). “18. Yüzyılda Yazılmış Bir Tıp Metni: Netîcetü’l-Fikriyye fî Tedbîri Velâdeti’l-Bikriyye”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/43, s.s. 185-194.
• BATTAL, Aptullah (1997). İbni-Mühenna Lûgati (İstanbul nüshasının Türkçe bölümünün endeksidir). Ankara: TDK Yayınları.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenh-Centruy Turkish, London: Oxford Clarendon Press,
• ÇOBAN, Meryem Selda (2008). Divanu Lugâti`t-Türk`te Geçen “Oğuzca” Kayıtlı Dil Malzemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• DİKMEN, Melek ve Kamile Çetin (2012). “Klasik Türk Şiirinde Kadın Takı ve Aksesuarları”, Bilig, 61, s.s. 71-98.
• DOERFER, Gerhard (196). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• DURGUT, Hüseyin (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Edirne.
• ECKMANN, Janos (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Hazırlayan Osman Fikri Sertkaya, Ankara: TDK Yayınları.
• eL-iSFAHANİ, Râğıp (2007). Müfredâd-Kur’an Kavramları Sözlüğü, Çeviren: Yusuf Türker, İstanbul: Pınar Yayınları.
• ERASLAN, Kemal (1980). Eski Türkçede İsim Fiiller, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican ve Ziya Akkoyunlu (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERSOY, Güler (2017). İran Asitan-ı Kuds-i Razavî Kütüphanesi 1007 Numaralı Satır Altı Kur’an Çevirisi: I-X. Cüzler (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.
• Firdevsî-i Rumî. Tali-i Mevlûd, Ankara, Milli Kütüphane, 06 Hk 3204.
• GABAİN, Annemarie von (1988). Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yayınları.
• GÖKDAĞ, Bilgehan Atsız (1993). Oğuz Grubu Türk Şivelerinde Sıfat-Fiiller, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Erciyes.
• GÜLSEVİN, Gürer (1998). “Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler”, Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi), s.s. 712-718.
• GÜLSEVİN, Gürer (2007). “Kutadgu Bilig’in Dilinde Lehçelerin Özellikleri: Denk Çiftler”, Turkish Studies, 2/2, s.s. 276-299.
• GÜLSEVİN, Gürer (2010). “Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım”, Turkish Studies, 5/1, s.s. 57-76.
• GÜLSEVİN, Gürer (2016). “11.Yüzyılda Hangi Oğuz Diyalektleri Vardı?”, Bilig, 76, s.s. 269-300.
• GÜLSEVİN, Gürer (2017). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2000). Kutb’un Husrev ü Şîrîn’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2015). Türk Dilinde Edatlar, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• KAHRAMAN, Seyit Ali ve Yücel Dağlı (1999). Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Şelebi Seyahatnâmesi III. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KARAHAN, Akartürk (2013). “Codex Comanicus’ta Hayvan Adları”, Turkish Studies, 8/1, s.s. 1839-1865.
• KARASOY, Yakup. Satıraltı Tercümeli Fıkıh Kitabı. Ankara: TDK Yayınları, 2017.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I (1991). Ed. Ahmet Bican Ercilasun, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü II (1991). Ed. Ahmet Bican Ercilasun, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KESKİN, Zeki (2018). “Hz. Âdem ve Soyunun Yaratılışı”, Journal of Social And Humanities Sciences, 5/21, s.s. 771-780.
• Kitâb-ı Taliʿ-i Mevlûd, Ankara, Milli Kütüphane, 06 Hk 584.
• KORKMAZ, Feryal (2007). Batı Türkçesinde Tür Değiştirme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbu.
• KORKMAZ, Zeynep (1974). “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”, Türkoloji Dergisi, 6/1, s.s. 15-30.
• KORKMAZ, Zeynep (2007). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (2010). “Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri”, Turkish Studies, 5/1 s.s. 1-41.
• KORKMAZ, Zeynep (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖK, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur'an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• KÜTÜKÇÜ, Mehmet (2005). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Satır Arası Bir Kur’an Tercümesi (Gramer-Metin-Tertip-Sözlük 535b-616b). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• LEVİTSKAYA, L. S. (2006) “Çuvaş Türkçesinde Oğuz Türkçesi Unsurlar Var Mı?”, Çeviren: Bülent Bayram, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6, s.s. 253-257.
• Lİ, Yong Song (2004). Türk Dillerinde Sontakılar, TDAD: 40, İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• MANSUROĞLU, Mecdut (1998). “Eski Osmanlıca”, Çeviren: Mehmet Akalın, Tarihi Türk Şiveleri içinde, s.s. 247-276, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• MENİNSKİ, François Ο Mesgnien (1680). Thesaurus Linguarum Orientalium. Turcicae-Arabicae-Persicae Lexicon Turcico-Arabico-Persicum II. Vienna.
• ONUR, Samet (2020). “Harezm Türkçesiyle Yazılmış Bir Fal Kitabı”, Cilt: 17, Sayı: 1, s.s. 96-119.
• ÖLKER, Gökhan (2015). “Tarihi Belli Olmayan Eski Anadolu Türçesi Metinlerinin Tarihlendirilmesinde Yeni Bir Kıstas: 'Et-/İt-' Ve 'Kıl-' Fiillerinin Kullanım Sıklığı”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 4, s.s. 546-563.
• ÖNLER, Zafer (1990). “XIV ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri.” Journal of Turkish Studies, XIV, s.s. 357-392.
• SERTKAYA, Osman Fikri (1972). “Horezmî’nin Muhabbet-nâme’sinin İki Yeni Yazma Nüshası Üzerine”, Türkiyat Mecmuası, XVII, s.s. 187-224.
• STEİNGASS, Francis Joseph (1963). A comprehensive Persian-English dictionary. London: Routledge & K. Paul.
• SÜMER, Faruk (1972). Oğuzlar ( Türkmenler ) Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yay.
• Şemseddin Sami (1899). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: İkdam Matbaası.
• ŞİMŞEK, Yaşa (2019a). “Türkçe İlk Kur’ân Tercümelerinden Meşhed Nüshasının (293 no.) Türk Dili Tarihindeki Yeri ve Önemi.”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 67, s.s. 87-152.
• ŞİMŞEK, Yaşar (2019b). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş-Metin-Dizin) I, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tanıklariyle Tarama Sözlüğü I (A-Z) (1943). İstanbul:Cumhuriyet Basımevi.
• Tarama Sözlüğü I, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, A-B (1996). Ankara: TDK Yayınları.
• Tarama Sözlüğü II, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, C-D (1996). Ankara: TDK Yayınları.
• Tarama Sözlüğü III, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, E-İ (1996). Ankara: TDK Yayınları.
• Tarama Sözlüğü VI, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, U-Z (1996). Ankara: TDK Yayınları.
• TAŞ, İbrahim (2017). ŞeyyÀd Hamza Yūsuf ve Zelìha [Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Sözlük], Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, <https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56443,seyyad-hamza--yusuf-ve-zelihapdf.pdf?0.> (E.T. 17.02.2020)
• TEKİN, Talat (1987). Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara: TDK Yayınları.
• TOPARLI, Recep, Hanifi Vural ve Recep Karaatlı (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• TOPRAK, Funda (2003). “Harezm Türkçesi ve Fiillerin Özellikleri”, Türk-Kırgız Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13, s.s. 105-118.
• TURAN, Fikret (2017). Bahşayiş Bin Çalıca Bahşayiş Lügati. Ankara: TDK Yayınları.
• TÜRK, Vahit (2010). “Lehçeler Arası İlişkiler ve Oğuz Türkçesinde Bir Nevâî Eseri”, Türklük Bilimi Araştırmaları, XXVIII, s.s. 395-408.
• ÜNLÜ, Suat (2007). “İlk Türkçe Kur'an Tercümelerinde Geçen "Gün" Kavramı Üzerine”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), 7, s.s. 33-77.
• ÜNLÜ, Suat (2012a). Doğu ve Batı Türkçesi Kur'an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• ÜNLÜ, Suat (2012b). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• ÜNLÜ, Suat (2012c). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• ÜNLÜ, Suat (2013) Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• YÜCE, Nuri (2014). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez-Zamaḫşari, el-Ḫvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YÜKSEKKAYA, Gülden Sağol (1993). Harezm Türkçesi Satir Arasi Kur'an Tercümesi: Giriş-Metin-Sözlük I-II. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• ZENGİN, Aslı Uygun (2007). Karışık Dilli Bir Kur’an Çevirisi Yazmanın 144b-182a Yaprakları Üzerinde Dil İncelemesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. http://mail.iranboom.ir/hakime-tos/shahnameh/2888-golranjhaye-kohan.html>, (E.T. 17.02.2020).
• Türk Dil Kurumu, <https://sozluk.gov.tr>, (E.T. 20.02.2020).