Ömer es-Sunkûrî’nin ‘Gulât-ı Sufiyye’nin Bid’at-ı Kabîhalarını Redden Muhtasarca Bir Risâle’ Adlı Eserinin Edisyon Kritiği ve Değerlendirmesi

Yıl 2025, Sayı: 5, 37 - 59, 30.09.2025

Ali Aslan

https://doi.org/10.70674/oi.1602487

Öz

Bu çalışma, Osmanlı ilim geleneğinin dikkat çeken isimlerinden el-Hâc Hasan b. Ömer es-Sunkûrî’nin “Gulât-ı Sûfiyyenin Bid‘at-ı Kabîhalarını Redden Muhtasarca Bir Risâle” adlı eserini merkeze alarak, hem müellifin ilmî ve mezhebî kimliğini ortaya koymayı hem de risâledeki cehrî zikir eleştirilerini sistematik biçimde analiz etmeyi amaçlamaktadır. Söz konusu risâle, özellikle yüksek sesle ve bedensel hareketlerle yapılan zikir uygulamalarına yönelttiği sert tenkitlerle dikkat çekerken, bu tür sûfî pratiklerin Osmanlı ilmiye çevrelerinde hangi nassî ve usûlî gerekçelerle eleştirildiğini göstermesi bakımından önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. el-Hâc Hasan b. Ömer es-Sunkûrî, klasik Osmanlı medrese sisteminde yetişmiş, ilmiye sınıfına mensup bir müderris olarak dönemin önemli âlimlerinden Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî’nin doğrudan talebesidir. Onun ilmî kişiliği, Hanefî fıkhı ve Eş‘arî kelâmı doğrultusunda şekillenmiş olup, Ehl-i sünnet dairesindeki düşünce çizgisini yansıtmaktadır. Sunkûrî’nin kelâmî ve fıkhî meselelerdeki yaklaşımı, sadece bir mezhep mensubiyetinden ibaret olmayıp, aynı zamanda klasik İslâm ilimlerinin yöntemsel tutarlılığına dayanan sistematik bir düşünceyi temsil etmektedir. Risâlede Sunkûrî, cehrî zikri “bid‘at-ı kabîha” olarak nitelendirerek, bu tür uygulamaların İslâm’ın sahih kaynaklarıyla çeliştiğini savunur. Eleştirilerini Kur’an âyetlerine, sahih hadis rivayetlerine ve muteber fıkıh metinlerine dayandırarak gerekçelendirir. Bu yönüyle risâle, sadece bir sûfî pratiğe yönelik bireysel bir itiraz değil; aynı zamanda dönemin dinî ve ilmî çevrelerinde şekillenen tasavvuf eleştirisinin bir yansımasıdır. Müellifin nassları kullanma biçimi, onları yalnızca nakletmekle sınırlı kalmayıp, belirli bir yorum çerçevesinde yeniden anlamlandırarak sistemli bir reddiye kurgusu oluşturduğunu da göstermektedir. Bu durum, metinlerin yorumlanmasında mezhebî pozisyonun ve ilmî geleneğin etkisini açık biçimde ortaya koyar. Çalışmanın metodolojik çerçevesi, hem klasik biyografik (tabakat) eserlerin hem de Osmanlı arşiv belgeleri ile yazma eser koleksiyonlarının sistematik bir biçimde taranmasını içermektedir. Bu çerçevede, Süleymaniye Kütüphanesi başta olmak üzere çeşitli yazma eser koleksiyonlarında yer alan risâlenin nüshaları mukayeseli olarak incelenmiş, metnin edisyon kritiği yapılmış ve Sunkûrî’nin diğer eserleriyle karşılaştırılarak müellifin risâle üzerindeki telif hakkı teyit edilmiştir. Ayrıca eserdeki argümanların fikrî arka planı analiz edilerek, kelâmî ve fıkhî temeller üzerinden yürütülen sûfîlik eleştirisinin ne tür yöntemsel ve içeriksel özellikler taşıdığı ortaya konmuştur. Sonuç itibarıyla bu çalışma, hem Osmanlı medrese geleneğinde tasavvufa yöneltilen eleştirilerin ilmî zeminini görünür kılmakta hem de el-Hâc Hasan b. Ömer es-Sunkûrî özelinde, klasik ilimlerin sûfî pratikler karşısında nasıl konumlandığını gözler önüne sermektedir. Bu yönüyle makale, Osmanlı dönemi kelâm ve fıkıh disiplinlerinin tasavvufla ilişkisini ve özellikle reddeye türündeki literatür içerisindeki konumunu incelemek isteyen araştırmacılar için değerli bir ilmî katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepler Tarihi , Gulât , Sûfilik , Zikir , Mürid , Mürşid. , Tasavvuf

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Teşekkür

Beyan edilmemiştir.

Edition Criticism and Evaluation of 'Umar al-Sunkūrī's ‘A Concise Treatise Rejecting the Bid'at-i-Kabīha of the Ghulāt al-Sufiyya’

Öz

This article aims to determine the author’s scientific and sectarian identity and to systematically analyze the content of the treatise in question, within the framework of the work titled “A Brief Treatise Rejecting the Bid‘at-ı Kabîhaları of the Sufis of the Ghulât-ı Sufiyya” written by al-Hajj Hasan b. Ömer al-Sunkurî, one of the important representatives of the Ottoman scientific heritage. Sunkurî was a professor who was educated in the classical Ottoman madrasah system and was a member of the ilmiye class. He was a direct student of Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevi, one of the important scholars of the period, and is a notable figure in terms of both his scientific lineage and methodological orientation. The works of the author, especially in the fields of belief and jurisprudence, clearly reflect his intellectual position, which was shaped within the framework of Ahl al-Sunnah, on the basis of Ashari theology and Hanafi jurisprudence. In this context, the study first examines the textual and methodological references on which Sunkûrî based his criticisms of jahrî dhikr in the treatise in question, taking into account the historical context in which he lived, his scholarly sources, and the sectarian tradition to which he belonged. It is seen that the author strongly rejected dhikr practices, especially those performed loudly and animatedly, characterized such Sufi practices as "bid‘at-i kabîha" and supported this attitude with verses from the Quran, authentic hadith narrations, and reliable jurisprudential sources. This negative approach to jahrî dhikr is not only a reflection of an individual sensitivity, but also a concrete example of the criticism of Sufism that existed in the scholarly circles of the period. In this respect, the Risale is an important source for understanding how the anti-Sufism discourse was formed in the Ottoman Empire and how this discourse was built on a scientific legitimacy basis. The treatise also contains remarkable examples in terms of showing how the transmitted evidence—that is, the basic Islamic reference sources such as Quranic verses, hadith narrations, and jurisprudential texts—can be systematically used to support a particular religious or ideological view. The evidence that the author uses, especially in characterizing Sufi practices such as the practice of dhikr al-Jahr as bid’ah, clearly demonstrates not only a textual act of transmission but also how a fiction of rejection of the existing religious interpretation is constructed by placing these texts within a certain framework of interpretation. In this context, the treatise has a unique position among the texts of the Ottoman period in terms of showing the influence of both the sectarian stance and the scholarly tradition in the interpretation of the transmitted evidence. The order of evidence preferred by the author and the way in which they are interpreted are also important in terms of showing the relationship between the text and the purpose in the scholarly mindset of the period and how the texts are interpreted according to the context. The treatise, which is evaluated by Latinizing it in this respect, is considered as one of the notable examples of the Raddiyya(refutation) literature, which is widespread in the Ottoman scholarly tradition and manifests itself especially in theological, jurisprudential or mystical discussions.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects , Gulat , Sufiyya , Dhikr , Murid , Murshid

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the studies used are cide in the bibliography.

Destekleyen Kurum

No external funding was used to support this research.

Teşekkür

Not declared.

Kaynakça

• Abdüllatîf, Yakup b., İslâm Mezhepleri ve Kelamı (Hazırlayanlar: Halil İbrahim Bulut, Nurettin Gemici, Ramazan Tarik, İstanbul: İmak Ofset Basım Yayın, 2019).
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8. Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1416/1995.
• Bâbânî, İsmail b. Muhammed Emin b. Mirselim. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-Zünûn. Beyrut: Daru İhyai’d-Türasi’l-Arabi, t.y.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7. Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr; Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvûd. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. 7. Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• Hasan b. Abdulmuhsin. er-Ravdatu’l-behiyye fî mâ beyne’l-Eşâira ve’l-Mâtürîdiyye. Haydarâbad: Matbaatü Meclisi Dâirati’l-Meârif, 1. Baskı., 1322.
• İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. es-Sünne. thk. Muhammed Nâsıruddin el-Albânî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbu’l-Muṣannef fi’l-Eḥâdîs̱ ve’l-ʾÂs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 7. Cilt. Riyad: Mektebu’-r-Ruşd, 1409.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Fetḥu’l-Bârî Şerḥu Ṣaḥîḥ el-Buḫârî. thk. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. 13. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara, 2003), 28/327-333.
• Kelâbâẕî, Ebû Bekr Muḥammed b. Ebî İsḥâḳ b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. Baḥru’l-Fevâidi’l-Musemmâ bi Meʿâni’l-Aḫbâr - Kelâbâẕî. thk. Muḥammed Ḥasen Muḥammed Ḥasen İsmail, Aḥmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: y.y., 1420/1999.
• Komisyon. Fetâva’l-ʿÂlemgiriyye = el-Fetâva’l-Hindiyye. Bulak: Matbaʿatu’l-Kubrâ el-Emîriyye, 2. Basım, 1310.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Değerler Eğitimi Yayınları, 2. Basım., 2010.
• Muḥammed el-Ḫâdimî, Ebû Saʿîd Muḥammed b. Muḥammed b. Muṣṭafâ b. ʿOs̱mân el-Ḫâdimî el-Ḥanefî. Berîḳatu Maḥmûdîyye fî Şerḥi Ṭarîḳati Muḥammedîyye ve Şerîʿati Nebevîyye fî Sîreti Aḥmedîyye. 4. Cilt. b.y.: Maṭbaʿatu’l-Ḥalebî, 1348.
• Munâvî, Zeynuddîn Muḥammed ʿAbdirraûf b. Tâcu’l-ʿÂrifîn el-Ḥaddâdî el-. et-Teysîr bi Şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣağîr. 2. Cilt. Riyad: Mektebetu’l-İmâm eş-Şâfiʿî, 1408/1988.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Ḥasen ʿAbdulmunʿîm. 10. Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Nîsâbûrî, Ebû’l-Kâsım. Devâü’l-ebdân. çev. Hasan b. Ömer er-Rûmî el-Müderris Sunkûrî. İstanbul: Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Koleksiyonu, 10318/OK0082.
• Nîsâbûrî, Ebû’l-Kâsım. Tıbbü’n-nebî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah Koleksiyonu, 00963-001.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Meʿâlimü uṣûli’d-dîn. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. el-Hakâiku’l-verdiyye. çev. Mehmet Emin Fidan. İstanbul: Sistem Matbaacılık, 1. Baskı., 2011.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l- Eimme es-Şerḥu’s-Siyeri’l-Kebîr. 5. Cilt. b.y.: eş-Şirketu’ş-Şarḳiyye, 1971.
• Sunkûrî, Hasan b. Ömer er-Rûmî el-Müderris. Elsine-i Nâsda Kızılbâş Demekle Marûf Tâ’ife-i Rezîlenin Hezeyanlarını Mübeyyin Bir Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 00963-001.
• Sunkûrî, Hasan b. Ömer er-Rûmî el-Müderris. Ğulât-ı Sûfiyenin Bid’at-ı Kabîhalarını Red İhtisarca Bir Risale (Zübdetü’l-akâid isimli eserinin hamişinde). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 00963-001.
• Sunkûrî, Hasan b. Ömer er-Rûmî el-Müderris. Kayser-i Rûm’un Hazret-i Muâviye radıyallâhu anh Efendimize İrsâl Eylediği Altmış Bir Suâl ve Yüz On İki Cevâb Beyânında Bir Risâle (Zübdetü’l-akâid isimli eserinin hâmişinde). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 00963-001.
• Sunkûrî, Hasan b. Ömer er-Rûmî el-Müderris. Tâife-i Yahûd ve Nasârâ’nın Usûl ve İtikadlarını Redden Muhtasarca Bir Risale. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 00963-001.
• Sunkûrî, Hasan b. Ömer er-Rûmî el-Müderris. Zübdetü’l-akâid ve nühbetü’l-fevâid. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı, 00963-001.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. es-Sünen. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.